Mắt cửa và sân trời - Hồn nhà cổ phố Hội

Những ngôi nhà cổ hằng trăm năm tuổi, những mái ngói, mảng tường rêu phong, và cả những chiếc đèn lồng lung linh nhiều màu sắc đã níu chân du khách trong một lần ghé thăm Hội An. Nếu có thêm chút thời gian để tìm hiểu, khám phá, du khách sẽ còn có thêm những bất ngờ thú vị về đất và con người phố Hội với những nét đặc trưng trong lối sống, tính cách con người và cả lối kiến trúc độc đáo của những ngôi nhà cổ, trong đó không thể không kể đến chi tiết kiến trúc mắt cửa và sân trời.

Không ít du khách trong một lần ghé thăm Hội An, chiêm ngưỡng và tìm hiểu vẻ đẹp của những ngôi nhà cổ hằng trăm năm tuổi đã từng thắc mắc những hình về mắt cửa và sân trời có ý nghĩa gì?

Ông Trần Văn An - Cán bộ nghiên cứu Trung tâm quản lý bảo tồn di tích Hội An, tỉnh Quảng Nam cho biết: "Nét đặc trưng của Hội An mà hiếm nơi nào có được đó là mắt cửa. Ban đầu mắt cửa chỉ là chi tiết kiến trúc liên kết các cánh cửa với nhau, sau chuyển sang chức năng tín ngưỡng. Nhiều nhà quan niệm mắt cửa là vị thần giữ cửa, nhiều người khác cho rằng đó là chi tiết linh thiêng bảo trợ cho gia chủ tránh điều xấu và đạt được điều tốt lành, hình thức giống bùa linh thiêng".

Mắt cửa thường được đặt trước cổng nhà, ở vị trí trang trọng. Sau này, một số mắt cửa được lùi vào phía trong, ở nếp nhà thứ hai. Theo cách gọi của người dân Hội An thì mắt cửa là từ chung, nhưng thực tế thì mỗi nhà gần như có một cách thể hiện và trang trí riêng. Với nhiều hình dáng khác nhau như: tròn, vuông, lục giác, bát giác... những đôi mắt cửa được chủ nhà trang trí thêm với nhiều chi tiết gắn với tín ngưỡng như hình bát quái để trừ tà, hình con dơi biểu trưng cho phúc lộc.

Hằng năm vào ngày lễ tết, gia chủ thường lau chùi đôi mắt cửa bằng nước sạch và phủ lên tấm vải đỏ như là vật linh thiêng thờ tự. Cho đến nay, vẫn chưa có câu trả lời xác đáng lý giải vì sao chỉ Hội An mới có mắt cửa nhưng có thể thấy rằng trong tiến trình tiếp biến văn hoá của Trung Quốc, người dân sống ở Hội An đã tìm kiếm được mắt cửa cho riêng mình và điều này đã tạo nên hình tượng đặc thù của phố cổ Hội An.

Một hạng mục độc đáo và tiêu biểu khác của nhà cổ Hội An là sân trời - không gian thường thấy của những ngôi nhà cổ dài từ 50m - 60m của người dân phố Hội của những thế kỷ trước. Ngoài chức năng kiến trúc là tạo sự thông thóang về gió, không khí và nhiệt độ, sân trời còn được bố trí tiểu cảnh để các gia đình thưởng thức trăng thanh, gió mát và cũng là nơi để thờ tự những vị thần bảo hộ cho gia đình.

Sân trời rộng rãi ở giữa căn nhà

Ông Võ Phùng - Giám đốc Trung tâm văn hóa, thể thao và du lịch thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam nói: "Sau một ngày buôn bán, làm việc vất vả, chủ nhà đóng cửa lại thì giếng trời chính là không gian sinh hoạt của gia đình, để các thành viên trong gia đình kiểm điểm những việc đã làm, ông bà răng dạy con cháu và tổ chức những sinh hoạt âm nhạc tại đây. Nhờ có sinh hoạt âm nhạc như vậy mà Hội An đã hình thành những nhóm nhạc gia đình như tộc La, tiêu biểu có nhạc sỹ La Hối, tộc Trương, tộc Huỳnh...".

Chỉ qua chi tiết kiến trúc mắt cửa và sân trời trong những ngôi nhà cổ tại Hội An cũng đã phần nào cho thấy tính cách của người Hội An xưa: không xô bồ và luôn hướng về điều thiện. Với Hội An, nhịp sống và nhịp thời gian dường như dừng lại khi chạm vào đến từng ngôi nhà cổ. Thời gian đã khắc lên những mái nhà, thân cột, những bức phù điêu, những câu chuyện về lịch sử. Và người Hội An hôm nay vẫn đang kể lại những câu chuyện lịch sử ấy bằng những việc làm và qua nếp sống sinh hoạt hằng ngày.