Người nước ngoài và Thăng Long - Kẻ Chợ

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

Chiều dài 1000 năm của Thăng Long - Hà Nội đã để lại dấu ấn trong sử sách Việt Nam. Bên cạnh nguồn tư liệu chính thống, những cuốn sách, ghi chép phản ánh muôn mặt đời sống của vùng đất kinh kỳ từ những người nước ngoài cũng đã mang lại cái nhìn đa diện, phong phú về lịch sử Thăng Long.

Chợ Đồng Xuân xưa.

Những tài liệu có giá trị nhất của các tác giả phương Tây phần lớn đều tập trung vào thế kỷ XVI-XVII, giai đoạn đầy thử thách của xã hội Đại Việt khi mở rộng tiếp xúc với sự xâm nhập kinh tế, văn hóa của người châu Âu. Những người ngoại quốc đã cung cấp nhiều chi tiết độc đáo và sinh động về cuộc sống đương đại mà không có trong những bộ chính sử, ký sự của các tác giả người Việt. Cũng từ giai đoạn này, thành Đông Kinh (tức Thăng Long dưới triều Lê) gắn liền với tên Kẻ Chợ như để nói tới sự nhộn nhịp giao thương của nền kinh tế hàng hóa đang hình thành ở đất kinh đô.

Cho dù chỉ là một tên gọi dân gian, không chính thức như những chính danh trong lịch sử 1000 năm của Thủ đô, nhưng lại cho ta thấy nhiều nét đặc sắc cả về văn hóa, phong tục của Thăng Long xưa. Không nhiều người biết rằng, cố đạo người Bồ Đào Nha Barotxo có lẽ là người đầu tiên nhắc đến tên dân gian đó của Đông Kinh trong cuốn "Nói về châu Á" xuất bản năm 1550. Trong cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên viết bằng chữ quốc ngữ, còn gọi Từ điển Việt - Bồ - La của Alexandre de Rhodes xuất bản tại Roma năm 1651 cũng đã có từ Kẻ Chợ độc đáo này và được giải nghĩa: "Kẻ chợ: Những người ở trong chợ, nghĩa là những người ở kinh đô Đông Kinh". Với nghĩa ban đầu chỉ để phân biệt hai khu vực trong kinh thành giữa một nơi của người dân buôn bán và một nơi là hoàng thành của vua chúa, "kẻ" tiếp tục phát sinh nghĩa, chỉ nơi chốn của một cộng đồng người. Vì thế, chúng ta có kẻ Sặt, kẻ Mơ, kẻ Láng... khi nghĩa chỉ người và nghĩa chỉ một vùng địa danh có sự hòa kết tạo nên một nghĩa tổng quát.

Từ ghi chép của những người nước ngoài, hình ảnh thú vị về cuộc sống của Thăng Long - Kẻ Chợ đã được tái hiện sinh động. Với William Dampier, một trong những nhà du hành vĩ đại nhất của thời đại đã đi vòng quanh thế giới 3 lần, trong "Một chuyến du hành đến Đàng Ngoài năm 1688" kể lại: "Kẻ Chợ có chừng 20.000 nóc nhà, những ngôi nhà này thường thấp, vách trát vữa và lợp tranh. Tuy nhiên cũng có một số nhà xây gạch và lợp ngói. Phần lớn nhà đều có một cái sân hoặc khu sau nhà...". G.Caneri năm 1695 ghi nhận: "Kinh đô vua Đàng Ngoài ở gọi là Kẻ Chợ. Nhà cửa ở thành phố thường thấp, chủ yếu dựng bằng tre, thứ cây mọc đầy ở nông thôn. Có 3 đường phố dài 3 dặm và có nhiều chợ đẹp. Trang phục của người ta mặc ở xứ này là một chiếc áo dài khoác bên ngoài. Chiếc khăn chít trên đầu màu đen, cao và tròn nhưng khăn của binh lính và nông dân thì rủ một chút xuống bên vai. Đàn bà cũng mặc áo dài kiểu ấy nhưng buông rủ xuống tận chân. Tóc để xõa tự nhiên. Họ khá đẹp tuy nước da có hơi rám nắng...". Trong khi đó, với "Tập du ký mới và kỳ thú về Vương quốc Đàng Ngoài" xuất bản tại Paris lần đầu tiên năm 1681, Jean-Baptiste Tavernier đã phác họa những nét chấm phá về xã hội Đàng Ngoài, mà phần lớn liên quan đến toàn bộ đời sống của Thăng Long, địa bàn buôn bán và cư trú quan trọng của người phương Tây khi đến vùng đất của vua Lê, chúa Trịnh. Qua đó chúng ta biết thêm những chi tiết về đời sống vật chất và tinh thần của người dân Thăng Long xưa rất gần gũi với ngày nay như tục ăn yến sào, cách muối trứng bằng tro và ăn trứng muối, cách phân biệt các loại trà tốt xấu qua màu nước, cách chữa bệnh dân gian bằng đánh gió, xông nước lá, dùng màn để tránh muỗi... Bên cạnh đó là những bộ môn nghệ thuật giải trí như chèo, tuồng, sự hiện diện của các dòng phái tư tưởng, tôn giáo của Nho, Phật, hay tín ngưỡng thờ thần linh và tục bói chân gà...

Ngoài ra, nhiều sự kiện xảy ra ở thành Đông Kinh giai đoạn lịch sử này được những người nước ngoài, đặc biệt là thương nhân của các công ty Đông Ấn Anh và Hà Lan vốn có quan hệ ngoại thương rất tốt tại Kẻ Chợ ghi chép khá kỹ và các chi tiết đó chưa hề xuất hiện trong các các bộ chính sử của Việt Nam. Đơn cử như cuộc nổi loạn của các con Chúa tại kinh thành năm 1644, nhiều diễn biến chính trị trong triều đình và sự kiện hoạn quan Hoàng Nhân Dũng bị xử tử năm 1653 trong khi Đại Việt sử ký toàn thư chỉ ghi vắn tắt trong 2-3 dòng...

Có thể nói rằng, những trang viết dưới cách nhìn của người phương Tây đến từ một nền văn hóa hoàn toàn khác biệt đã đem đến cho chúng ta nhiều hiểu biết thú vị, để từ đó thêm yêu mến và tự hào với lịch sử Thăng Long - Kẻ Chợ 1000 năm.