Thế giới với quyền lực khuyếch tán

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

Bài hát “Điệu nhảy vui”- do Sheldon Harnick viết lời và được nhóm tam tấu Kingston Trio cùng nhiều người khác thể hiện - đã làm tốt một việc là đoán được những bất chắc nảy sinh từ những năm 1950:

Náo loạn tại châu Phi. Nghèo đói ở Tây Ban Nha. Bão ở Florida và Texas lại cần mưa.

Toàn thế giới đang đau đớn với những linh hồn bất hạnh. Người Pháp ghét người Đức, người Đức ghét người Ba Lan. Người Ý ghét người Yugoslavs, người Nam Phi ghét người Hà Lan. Và tôi không thích ai nhiều lắm!

... Náo loạn tại châu Phi. Xung đột tại Iran. Những gì thiên nhiên không gây ra cho chúng ta... sẽ do chính những người bạn của chúng ta gây ra....

Hơn nửa thế kỷ sau, một số dự đoán trong danh sách trên đã trở thành hiện thực - những trận bão nhiệt đới, tình trạng bạo loạn tại châu Phi, xung đột tại Iran, căng thẳng Pháp - Đức. Và sẽ không cần phải mất nhiều thời gian hay trí tưởng tượng để cập nhật lời bài hát, thêm vào đó những trận sóng thần và thảm họa hạt nhân tại Nhật Bản, cơn "địa chấn" tại Trung Đông, giá dầu mỏ leo cao đến trời, chiến tranh tại Afghanistan, tình trạng thất nghiệp dai dẳng, núi nợ tại thế giới phát triển, biến đổi khí hậu, chủ nghĩa khủng bố, một Triều Tiên sở hữu vũ khí hạt nhân, một Iran đầy tham vọng và một Trung Quốc đang trỗi dậy.

Với tất cả những điều trên, thế giới đã được định hình tương đối rõ nét. Châu Âu, nơi hai cuộc chiến tranh thế giới và Chiến tranh Lạnh đã tàn phá trong thế kỷ trước, hầu như đã ổn định và yên tĩnh. Những vấn đề lớn nhất ở khu vực này có xu hướng thiên về ngân sách - chứ không phải những quả bom - và tiền chi cho an sinh xã hội - chứ không phải chiến tranh. Cũng vậy, châu Á đã tương đối ổn định dù không đạt mức độ năng động kinh tế từng có trong lịch sử, dù thiếu các thỏa thuận khu vực mở rộng như ở châu Âu. Còn Mỹ Latinh hầu như được đặc trưng bởi tăng trưởng kinh tế, các xã hội mở cửa và hòa bình; tất nhiên vẫn có những ngoại lệ, nhưng đó chỉ là trường hợp ngoại lệ. Tại châu Phi, nhiều nước đã được ổn định và tăng trưởng; tất nhiên có một số trường hợp xung đột dân sự nguy hiểm nhưng hầu hết chỉ để lại hậu quả ở cấp độ địa phương.

Đại Trung Đông là một cái gì đó của nằm ngoài bức tranh hầu như tích cực này. Theo nhiều cách, đây là khu vực ít thành công nhất của thế giới, một phần do các cuộc chiến tranh liên miên, các cuộc xung đột dường như không lối thoát, sự phổ biến nguyên liệu hạt nhân, chủ nghĩa khủng bố, các thể chế khu vực yếu kém và ít hội nhập, và sự thiếu vắng gần như hoàn toàn tính hợp pháp về chính trị tại nhiều nước trong khu vực. Còn quá sớm để kết luận các chính biến gần đây trong khu vực sẽ thay đổi nhiều hay ít thực tế hiện nay.

Nói rộng hơn, các quan hệ quốc tế trong thế kỷ 21 sẽ được đặc trưng bởi tính phi cực: một thế giới không được chế ngự bởi một nước, hai nước hay một vài nước nào, mà bởi hàng chục quốc gia và các tác nhân khác đang sở hữu và thể hiện sức mạnh quân sự, kinh tế, ngoại giao và văn hóa. Đó không phải là thế giới của cha ông chúng ta do Mỹ, Tây Âu hay Nhật Bản chế ngự. Đó cũng không phải là một thế giới của hai siêu cường, như trong thời Chiến tranh Lạnh, hay bởi một nước nào đó như trong một thời gian ngắn sau Chiến tranh Lạnh. Sức mạnh sẽ ngày càng nằm trong tay của nhiều người, ở nhiều nơi trên thế giới. Kết quả sẽ là một thế giới mà quyền lực được khuyếch tán chứ không tập trung vào một chỗ.

Thế giới của quyền lực ngày càng được phân tán này xuất phát từ một số nguyên nhân: khả năng một số quốc gia "có nền kinh tế mới nổi" hội tụ các điều kiện tiên quyết để đạt tăng trưởng kinh tế nhanh; những khó khăn chính trị tại nhiều nước phát triển ảnh hưởng đến duy trì sự ổn định và giữ vững mức tăng trưởng kinh tế cao; mức tiêu thụ dầu mỏ cao, khiến một lượng lớn tài sản đổ vào tay của một số ít các nước sản xuất dầu mỏ; các cải tiến công nghệ khiến các nhóm cá nhân và nhỏ tiếp cận trực tiếp với thông tin và truyền thông; và một quá trình toàn cầu hóa được thúc đẩy bởi công nghệ, khiến nhiều tác nhân phi nhà nước (từ Al-Qaeda tới CNN, Goldman Sachs và Greenpeace) có thể thâu tóm quyền lực dưới dạng này hay dạng khác nhằm gây ảnh hưởng.

Ảnh minh họa: officeonline.vn

Ngày nay, mối đe dọa chủ yếu đối với trật tự thế giới - trên hết là đối với hòa bình và thịnh vượng của toàn cầu - không phải là một động lực giành thế bá quyền của một cường quốc nào. Một mặt vì các cường quốc ngày nay không lớn như trước. Nga vẫn là một nền kinh tế hầu như một chiều, phụ thuộc rất nhiều vào dầu mỏ, khí đốt và khoáng sản, và đang trục trặc vì nạn tham nhũng và một dân số đang suy giảm.

Trung Quốc thì bối rối với một dân số quá đông và đang già đi, nhu cầu xã hội lớn và một hệ thống chính trị nặng nề không năng động tương ứng với nền kinh tế. Nếu hệ thống chính trị này không thể tiếp tục cải thiện được mức sống cho 800 triệu người đang sống trong cảnh nghèo khó, thì chính quyền Trung Quốc sẽ phải hứng chịu một thách thức trực tiếp. Tương tự, Ấn Độ cũng đang phải chịu gánh nặng dân số đông và nghèo đói, cộng thêm cơ sở hạ tầng chưa thích nghi và một chính phủ cứng nhắc.

Châu Âu, dù GDP lớn hơn Mỹ chút ít, nhưng quá kém so với sức nặng của mình, vì chủ nghĩa địa phương trên khắp châu lục, nền văn hóa chống quân sự, và căng thẳng không thể giải quyết giữa sức hút của chủ nghĩa dân tộc và cam kết xây dựng một liên minh tập thể. Vì tất cả các lý do này, châu Âu trong một tổng thể kém hơn tổng các phần của nó cộng lại.

Nhật Bản cũng gặp vấn đề với một xã hội đang già đi, một nền chính trị lỗi thời và gánh nặng của lịch sử. Brazil và một số nước khác đang sắp trở thành các lực lượng toàn cầu nhưng vẫn chưa thực sự đạt được điều này.

Kết quả là, mối đe dọa lớn nhất từ bên ngoài mà Mỹ đang đương đầu không phải là một đối thủ cạnh tranh siêu cường. Đúng hơn, đó là sự phổ biến nguyên liệu và vũ khí hạt nhân, khả năng lây lan dịch bệnh, những bất chắc của biến đổi khí hậu và nguy cơ hỏng hóc trong quá trình vận hành của các hệ thống tài chính và thương mại thế giới. Nói tóm lại, đó là mặt tối của toàn cầu hóa, bao gồm nhiều nguồn cơn rối loạn trên thế giới.

Cái nhìn toàn cảnh trên giúp giải thích cho các quan hệ quốc tế gượng gạo đương thời. Các quốc gia hùng mạnh nhất thế giới có thể không phải lúc nào cũng đồng thuận với Mỹ, nhưng hiếm khi họ thấy nước này là thù địch hay là một trở ngại cho các mục đích cốt lõi của mình. Mỗi nước quan tâm đến các thách thức kinh tế, xã hội và chính trị trong nước mình. Mỗi nước có một lợi ích khi hợp tác trong một chừng mực nào đó nhằm giải quyết các thách thức chung của khu vực và toàn cầu. Không nước nào có sức mạnh lật đổ trật tự quốc tế hiện nay. Và cần phải nhắc lại rằng, vì đây là một điểm quan trọng nhất, không nước nào cho rằng Mỹ đang theo đuổi một chính sách đối ngoại có hại cho các lợi ích quốc gia của nước mình.

Trung Quốc và các cường quốc lớn và mới nổi khác trên thế giới đều không tìm cách thay đổi trật tự quốc tế hiện tại, mà ngược lại, họ muốn tham gia vào đó. Họ quan tâm nhiều đến hội nhập hơn là tạo ra một sự thay đổi lớn. Quan hệ của Mỹ với các cường quốc mới trong kỷ nguyên này, cả những nước lớn và trung bình (như Brazil, Ấn Độ, Việt Nam, Indonesia, Nam Phi và một số nước khác) đa phần là tốt - hoặc ít nhất cũng đủ tốt.

Thế kỷ 21, dù mới chỉ một thập kỷ trôi qua nhưng đã khác với thế kỷ trước trong nhiều mặt. Chúng ta đang ở vào giai đoạn đầu của cái có thể được gọi là kỷ nguyên hậu Đại Tây Dương trong quan hệ quốc tế. Đây một phần là kết quả của thành công mà châu Âu đã đạt được. Lục địa Già, nơi diễn ra phần lớn lịch sử của thế kỷ trước, hiện khá tự do và yên bình. Pháp, Đức và vương quốc Anh, ba nhân vật chính của lịch sử đầu thế kỷ 20, dường như đã hòa giải vĩnh viễn. Thế kỷ 21 nhiều khả năng sẽ là cuộc cãi vã om sòm tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, Đại Trung Đông, châu Phi và Mỹ Latinh.

Một khía cạnh cuối cùng của thế giới đương thời cũng đáng được đề cập tới. Như trên đã nói, không quốc gia hùng mạnh nào trước đây đặt ra một mối đe dọa thực sự đối với Mỹ trong tương lai gần. Vấn đề lớn nhất có thể là những nước thù địch cỡ vừa như Iran và Triều Tiên, và kể cả Pakistan. Các quốc gia này - những nước đã, hoặc trong trường hợp Iran là sẽ sớm, sở hữu vũ khí hủy diệt hàng loạt - có thể tạo ra những vấn đề lớn.

Các nước yếu cũng có thể gây ra vấn đề này. Các nước yếu là những nước hầu như không thể, không muốn (hoặc cả hai) duy trì trật tự lãnh thổ của mình nhằm đảm bảo rằng nó không bị các phần tử khủng bố, các đường dây buôn lậu ma túy hay hải tặc... sử dụng. Các nước yếu có thể làm tổn hại các nỗ lực quốc tế trong cuộc đấu tranh chống dịch bệnh, và các nước yếu đứng trước nguy cơ cao nhất phải chịu các cuộc khủng hoảng nhân đạo mà họ không thể đương đầu. Các nước yếu cũng thu hút sự chú ý của các nước thù địch cỡ vừa và các tác nhân phi nhà nước, những thế lực đang khiến Somalia và Yemen trở nên nguy hiểm trong bối cảnh của các nhóm khủng bố Hồi giáo, và khiến các nước yếu như Lebanon trở nên khó giải quyết trong bối cảnh Iran muốn bá chủ khu vực.

Nếu đây là điều mà thế giới trong thế kỷ 21 sẽ diễn ra, thì chính sách đối ngoại của Mỹ cần xác định và định hướng điều gì? Đây không phải là một câu hỏi mới; ngược lại, nó đã được đặt ra trong một thế hệ, kể từ khi kết thúc Chiến tranh Lạnh và kết thúc Chính sách ngăn chặn - học thuyết được áp dụng nhằm chặn Liên Xô gia tăng sức mạnh và tầm ảnh hưởng. Chính sách ngăn chặn không thể tiếp tục thành công. Vì không có một mối đe dọa bao chùm, điều cần hiện nay là một học thuyết giúp Mỹ xác định cái gì cần tạo điều kiện và cái gì cần chống lại.

Có bốn ý tưởng chủ đạo trong cuộc thảo luận hậu Chiến tranh Lạnh: đó là thúc đẩy dân chủ, chủ nghĩa nhân đạo, chủ nghĩa chống khủng bố và hội nhập. Tất cả các ý tưởng này đã được thử nghiệm, và đều tỏ ra yếu kém. Chủ nghĩa đa phương, đôi khi được đưa ra như một học thuyết, trên thực tế lại chẳng là gì hơn một phương pháp thực thi chính sách đối ngoại và vì vậy không đáng để xem xét.

Thúc đẩy dân chủ luôn là lựa chọn của đa số trong lĩnh vực chính trị. Trong một thế kỷ, các chính quyền Dân chủ và Cộng hòa đều coi đa dạng hóa mức độ phổ biến dân chủ như một mục tiêu của chính sách đối ngoại. Nó phù hợp với các giá trị Mỹ và là một điều kiện tiên quyết cho hòa bình dân chủ, ý tưởng mà các nền dân chủ chín muồi không chỉ đối xử tốt hơn với các công dân của mình, mà cả với các nước làng giềng.

Đây cũng từng là trung tâm của chính sách đối ngoại Mỹ dưới thời Tổng thống George W. Bush, cả về lý thuyết (bài diễn văn nhậm chức nhiệm kỳ hai của ông nhấn mạnh "các lợi ích sống còn của Mỹ và niềm tin sâu sắc nhất của chúng ta giờ là một") cũng như trên thực tế (cuộc chiến Iraq đã được phát động một phần nhằm tạo ra một nước Iraq dân chủ, được coi như một mô hình không thể đảo ngược cho phần còn lại của khu vực và xa hơn). Thúc đẩy dân chủ cũng là một khía cạnh quan trọng của các chính sách đối ngoại từ thời Tổng thống Jimmy Carter đến thời Tổng thống Ronald Reagan, và cũng được chú ý trong chính sách đối ngoại của Tổng thống Barack Obama.

Tuy nhiên, có một số vấn đề với một chính sách đối ngoại ưu tiên mở rộng dân chủ. Vấn đề thứ nhất, thực tế là cực kỳ khó giành thắng lợi; không có công thức nào để áp dụng. Như chúng ta đã thấy ở Trung Đông, lật đổ một chế độ là một chuyện và thay đổi chế độ đó bằng một chế độ minh bạch và bền vững hơn là một chuyện hoàn toàn khác, nếu không muốn nói là khó khăn hơn nhiều. Những cụm từ như "cách mạng dân chủ" và "Mùa xuân Arập" được sử dụng rộng rãi, nhưng nó chẳng là gì ngoài việc chắc chắn rằng điều đang diễn ra sẽ tạo ra một thay đổi mang tính cách mạng, để rồi trơ trọi một nền dân chủ tự do ở một quốc gia Arập duy nhất.

Iraq và Afghanistan đều nằm trong danh sách dự khuyết, tại hai nước này cái giá của chiếm đóng và xây dựng đất nước đang là quá lớn đối để trở thành một hình mẫu cho cái mà Mỹ sẽ làm ở nơi khác. Ngoài ra, còn có sự phức tạp cố hữu của việc cần phối hợp với các nước phi dân chủ để đạt được các mục đích quan trọng khác của chính sách đối ngoại. Thúc đẩy dân chủ thái quá sẽ dẫn tới các vấn đề khác trong quá trình hợp tác, từ việc chống khủng bố và giải quyết xung đột, đến chống phổ biến vũ khí hạt nhân, thúc đẩy thương mại và phát triển kinh tế. Các quan hệ với Trung Quốc chỉ là ví dụ điển hình nhất cho thấy những phức tạp như thế.

Chủ nghĩa nhân đạo là một nội dung khác của học thuyết hậu Chiến tranh Lạnh của Mỹ, và là điều mà chính sách đối ngoại của Tổng thống Clinton đã thực thi rất nhiều, nhất là ở những nơi như Somalia, Haiti, Bosnia và Kosovo. Gần đây, chủ nghĩa này đã dẫn tới sự ủng hộ và tham gia của Mỹ vào chiến dịch can thiệp quân sự tại Libya (mà sau này chuyển từ một sự can thiệp nhân đạo giới hạn thành một chiến dịch nhằm thay đổi chế độ). Cộng đồng quốc tế đã rất coi trọng "trách nhiệm bảo vệ" như một nhiệm vụ mà mọi quốc gia phải làm cho những người dân đang bị đe dọa ở bất cứ đâu trên thế giới. Lời kêu gọi chủ nghĩa nhân đạo rất rõ ràng: cứu những người vô tội. Than ôi, có không ít tình huống kêu gọi can thiệp như vậy.

Nhưng những trường hợp đó lại gặp vấn đề với chủ nghĩa nhân đạo: nó đòi hỏi các nguồn lực của Mỹ gần như không có giới hạn vào đúng lúc Mỹ đang gặp khó khăn. Hơn nữa, giải quyết tận gốc cuộc khủng hoảng nhân đạo có thể đòi hỏi các năng lực dài hạn để xây dựng quốc gia và nhà nước, vốn là một đòi hỏi quá khắt khe và đắt giá, hơn nữa lại xuất hiện ở nhưng nơi mà Mỹ không có lợi ích quan trọng nào. Chủ nghĩa nhân đạo cũng không định hướng cho cái mà Mỹ nên chuẩn bị làm trong một loạt các tình huống mà ở đó lợi ích sống còn của Mỹ có thể bị nguy hiểm, hoặc nơi mà các vấn đề chính trị, kinh tế hoặc chiến lược nổi lên, thay vì các vấn đề liên quan đến nhân đạo.
---------------
Tác giả: Châu Giang theo the american interest // Nguồn: Tuần Việt Nam