Đã đến lúc giải quyết ô nhiễm môi trường làng nghề

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

Làng nghề sản xuất gốm ở Bình Dương. Ảnh: Lê Toàn.

Ở nhiều làng nghề hiện nay, ô nhiễm môi trường đang diễn ra rất đáng lo ngại, làm suy giảm môi trường sống ở nông thôn, ảnh hưởng đến sức khỏe của cư dân, trực tiếp uy hiếp sự tồn tại và phát triển của làng nghề.

Trở ngại cho phát triển làng nghề

Đã có nhiều công trình nghiên cứu, đánh giá thực trạng và tác hại của ô nhiễm môi trường làng nghề.

Ở các làng nghề công tác vệ sinh môi trường rất kém: chất thải thể rắn, thể khí, thể lỏng (dung môi và nước thải) có chứa hóa chất độc hại, hôi hám không được thu gom, xử lý trước khi thải ra môi trường tự nhiên, làm ô nhiễm môi trường không khí; môi trường nước, kể cả nước mặt và nước ngầm; ô nhiễm đất do các hóa chất vô cơ độc hại nằm lại trong đất.

Đáng chú ý, sản xuất ở một số làng nghề còn làm thay đổi điều kiện vi khí hậu: gió, bụi, nhiệt độ, ánh sáng, tiếng ồn, rung động... vượt quá tiêu chuẩn cho phép.

Ô nhiễm môi trường tác hại đến sức khỏe cộng đồng, do đặc điểm khu sản xuất nằm xen kẽ với khu dân cư nên không chỉ người trực tiếp sản xuất mà mọi thành viên trong khu dân cư và vùng phụ cận đều bị ảnh hưởng.

Trong các làng nghề, tỷ lệ người mắc bệnh và triệu chứng bệnh cao nhất thuộc về các nhóm bệnh: thần kinh (đau đầu, mất ngủ, suy nhược); tai mũi họng; mắt; da liễu; bệnh về đường tiêu hóa; bệnh nhiễm độc kim loại, ung thư. Đã có làng ung thư và làng mắc nhiều bệnh mãn tính khác...

Tuổi thọ trung bình của người dân trong các làng nghề ngày càng giảm đi, thấp hơn 10 năm so với tuổi thọ trung bình của cả nước và cũng thấp hơn đến 5-10 năm so với các làng không có nghề.

Làng nghề ô nhiễm còn gây ảnh hưởng xấu đến sản xuất nông nghiệp của cả vùng, do các chất thải chứa nhiều tạp chất phát sinh từ hoạt động của các làng nghề ảnh hưởng xấu đến môi trường nước, khí, đất, gây nguy hại đến sự sinh trưởng của các loại thực vật, động vật sống trong môi trường đó, làm giảm năng suất và sản lượng lương thực và các loại hoa màu, thủy sản...

Ô nhiễm môi trường làng nghề đã dẫn đến những xung đột trong cộng đồng dân cư khu vực, giữa hộ có nghề và hộ không có nghề; giữa làng có nghề và làng không có nghề. Ngoài ra, làng nghề ô nhiễm cũng ảnh hưởng xấu đến du lịch do khách không hài lòng với môi trường không đảm bảo, đường đi lối lại chật chội, mùi hôi thối nồng nặc, hoặc khói bụi bốc lên dày đặc từ các cơ sở sản xuất.

Làng nghề đã thể hiện rõ vị trí ngày càng quan trọng đối với phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nhưng nhìn chung, phát triển của làng nghề còn mang tính tự phát của lối sản xuất nhỏ, chia cắt, manh mún, tính liên kết và hợp tác rất yếu.

Luật Môi trường đã ra đời nhưng làng nghề lại đứng trước khó khăn nan giải: tình trạng vi phạm pháp luật về môi trường rất nghiêm trọng và phổ biến nhưng không thể khắc phục ngay được và cũng không thể tiếp tục sản xuất trong tình trạng ô nhiễm môi trường kéo dài. Vì vậy rất cần có quan điểm, lộ trình và cách giải quyết phù hợp nhằm cải thiện tình hình ô nhiễm môi trường làng nghề hiện nay.

Cần một hệ thống các giải pháp

Cần một hệ thống các giải pháp đồng bộ về giáo dục nâng cao ý thức của người quản lý và của cộng đồng; tổ chức quản lý sản xuất, ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến... Vì vậy phải kết hợp và huy động sự tham gia của các cơ quan quản lý nhà nước và các làng nghề, các tổ chức khoa học, công nghệ, các tổ chức xã hội, nhất là các hiệp hội doanh nghiệp, hội nghề nghiệp.

1. Tổ chức lại sản xuất làng nghề

Cần có cơ chế chính sách khuyến khích phát triển, thành lập các doanh nghiệp ở nông thôn, làng nghề với quy mô lớn hơn, sản xuất tập trung hoặc tổ chức liên kết sản xuất theo chiều dọc; chuyên môn hóa các đơn vị sản xuất quy mô nhỏ theo từng công đoạn của sản phẩm; thực hiện việc liên kết “bốn nhà”; và quan trọng hơn là tạo điều kiện ứng dụng khoa học công nghệ, tập trung các cơ sở sản xuất có nguy cơ ô nhiễm môi trường cao để xây dựng hệ thống xử lý môi trường.

2. Quy hoạch để phát triển làng nghề bền vững

Quy hoạch phát triển làng nghề phải gắn chặt với các yếu tố: chiến lược kinh doanh của các cơ sở sản xuất làng nghề; thị trường; lợi thế về vị trí địa lý; truyền thống nghề nghiệp và kỹ năng lao động của từng vùng. Ngoài ra, quy hoạch ngành nghề nông thôn gắn với quy hoạch hình thành các khu, cụm công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, tạo nên những vùng sản xuất tập trung, tạo điều kiện để di dời các cơ sở sản xuất đang gây ô nhiễm nặng ra khỏi khu dân cư. Đó là giải pháp vừa giúp khắc phục tình hình ô nhiễm môi trường vừa gắn phát triển làng nghề với việc tổ chức lại khu dân cư văn minh hiện đại, góp phần hình thành nông thôn mới.

Việc quy hoạch cần thực hiện đồng bộ, từ mặt bằng sản xuất, kết cấu hạ tầng như đường giao thông, hệ thống cung cấp điện, nước, hệ thống thông tin, hệ thống thu gom và xử lý nước thải, thu gom chất thải rắn để xử lý tập trung. Tránh tình trạng các khu dân cư mới lộn xộn, đan xen sản xuất và sinh hoạt, cơ sở hạ tầng không hoàn thiện, nên ô nhiễm môi trường không xử lý được.

3. Nâng cao trách nhiệm của các đơn vị sản xuất và của người dân

Trách nhiệm bảo vệ môi trường trước hết là của mỗi làng nghề, của mỗi cơ sở sản xuất và người dân trong làng nghề: ngay từ khi mở doanh nghiệp, cũng như trong quá trình sản xuất, phải chủ động, tự giác thực hiện các biện pháp, tiêu chuẩn về môi trường.

Các hiệp hội ngành nghề ở địa phương, dưới sự chỉ đạo của chính quyền địa phương và cơ quan chuyên môn các cấp cần thống kê phân loại các vi phạm và tình trạng ô nhiễm môi trường để đề ra các phương án, đề án và biện pháp khắc phục đối với từng cơ sở, đơn vị sản xuất, từng làng nghề.

Các đơn vị xác định trách nhiệm và khắc phục các vi phạm, hậu quả; thay thế, đổi mới công nghệ và thiết bị; tham gia chương trình nước sạch; chế biến chất thải thành khí gas, tái chế thành sản phẩm phụ...

Những công việc vượt quá khả năng đơn vị thì phải thuê tư vấn và báo cáo cấp trên hỗ trợ trong trường hợp cơ sở sản xuất không đủ sức xử lý vì chi phí quá cao.

4. Tăng cường quản lý nhà nước về môi trường làng nghề

Cần cụ thể hóa và tổ chức thực hiện tốt các chủ trương, chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường làng nghề từ khi bắt đầu mở doanh nghiệp, xây dựng mới nhà xưởng, cơ sở sản xuất. Phải có đánh giá tác động môi trường được cơ quan chức năng xét duyệt; có chính sách hỗ trợ về tài chính và tạo điều kiện thuận lợi để các làng nghề làm tốt hơn việc bảo vệ môi trường; coi trọng việc hướng dẫn các hoạt động bảo vệ môi trường.

Việc xử lý ô nhiễm môi trường không thể chỉ giải quyết trong phạm vi một làng nghề, mà phải xử lý cả khu vực, cả vùng vì trong nhiều trường hợp việc gây ô nhiễm có tính chất lan tỏa.

Cần có hình thức xử phạt nghiêm túc, có tính răn đe đối với những cơ sở làng nghề cố tình vi phạm; tuy nhiên, cần tính đến tính chất đặc thù của các làng nghề để có giải pháp thỏa đáng.

Vấn đề quan trọng nhất đặt ra hiện nay là các cơ quan chức năng tăng cường trợ giúp để các cơ sở sản xuất trong làng nghề cùng với các hội, hiệp hội ngành nghề có thể chủ động thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường, tiến hành sản xuất gắn liền với bảo vệ môi trường vì yêu cầu của sản xuất cũng như sức khỏe của cộng đồng.