Kinh tế Việt Nam: Lỗ hổng tập đoàn, tổng công ty

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

Với vai trò đầu tàu nền kinh tế, chiếm 700.000 -800.000 tỉ đồng vốn sở hữu nhà nước, nhưng từ năm 2006 đến nay, cơ chế giám sát tài chính lỏng lẻo, không chế tài, không phân rõ trách nhiệm chủ sở hữu vốn... khiến nhiều tập đoàn (TĐ) rơi vào nợ nần, thua lỗ.

"Lớn" nhưng không "mạnh"

Các TĐ - tổng công ty (TCT) nhận được rất nhiều ưu ái về đất đai, tài nguyên, thị trường, vốn, thuế... Kể cả độc quyền hàng hóa, dịch vụ, được nhà nước giao cho quyền chiếm hữu, định đoạt tài sản nhằm kinh doanh, phát triển và bảo toàn vốn. Nhờ sự ưu đãi này, vốn chủ sở hữu tại các TĐ - TCT tăng từ 317.647 tỉ đồng năm 2006 lên 653.166 tỉ đồng năm 2011. Nguồn để tăng cường vốn sở hữu lên tới hơn 200% còn do lợi nhuận sau thuế bổ sung, nhưng một phần cũng nhờ quá trình cổ phần hóa, định giá lại tài sản từ đất đai, thặng dư vốn sau cổ phần. Quá trình tích lũy tổng tài sản của tất cả các TĐ - TCT ở thời điểm hiện tại lên tới gần 1,8 triệu tỉ đồng, tăng gấp 238% so với năm 2006.

"Lớn" là vậy nhưng rất nhiều TĐ - TCT lại không hề "mạnh" tương xứng. Ngoài những khoản thu ít ỏi so với nguồn lực vào  ngân sách hằng năm, không ít TĐ - TCT thua lỗ hàng chục nghìn tỉ đồng, kèm theo hàng loạt vi phạm trong đầu tư vốn, sai phạm, tham nhũng, thất thoát. Ngay cả nhiệm vụ điều tiết thị trường, bình ổn giá cũng hết sức mờ nhạt. Nổi cộm là thị trường xăng dầu, điện... luôn xáo trộn, giá luôn rơi vào cảnh biến động bất thường.

Sức mạnh thực sự của TĐ - TCT được đặt dấu hỏi từ lâu, nhưng phải đến khi "con tàu đắm" Vinashin bị phanh phui, mổ xẻ thì tảng băng chìm bắt đầu lộ diện. Vinashin được bảo lãnh vay vốn quốc tế, trong nước, chiếm hữu những vị trí đắc địa nhất. Với kỳ vọng đưa ngành đóng tàu vươn ra biển lớn, đứng tốp đầu thế giới, nhưng rốt cuộc Vinashin để lại số nợ lên tới 86.000 tỉ đồng, Chủ tịch HĐQT và Tổng giám đốc (TGĐ) đi tù, ngành đóng tàu rơi vào bĩ cực. Chưa hết, con tàu đắm này còn kéo theo hàng chục ngân hàng suýt chết chìm theo khi các cơ quan quản lý xác định, đã có hàng chục nghìn tỉ đồng nợ xấu Vinashin nằm trong hệ thống.

Đống nợ của Vinashin chưa giải quyết hết, "quả bom" Vinalines lại phát nổ sau khi thanh tra công bố hàng loạt sai phạm. Cụ thể, tổng số lỗ trong 2 năm 2009 - 2010 lên tới hơn 1.686 tỉ đồng, các chỉ số tài chính khác đều đáng quan ngại. Năm 2009 Vinalines lỗ 412,325 tỉ đồng; năm 2010 lỗ 1.273,892 tỉ đồng (không bao gồm 5 đơn vị chuyển từ Vinashin sang). Điều đáng nói, nếu năm 2007 nợ phải trả là 17.071 tỉ đồng chiếm 65,8%, thì năm 2010 là 36.599,7 tỉ đồng chiếm 91,4% tổng nguồn vốn. Hiệu quả sử dụng vốn giảm mạnh, tỷ suất sinh lời của vốn chủ sở hữu từ 14,15% năm 2007 xuống còn âm 14,8% năm 2010. Cùng với sai phạm trong việc mua ụ nổi, nguyên Chủ tịch HĐQT của Vinalines đang bỏ trốn và bị truy nã, một loạt cá nhân khác cũng bị khởi tố, tạm giam chờ ngày xét xử.

Trước đó, trong quý 1/2012, Thanh tra Chính phủ tiến hành 25 cuộc thanh tra tại một số TĐ - TCT lớn, như: Tập đoàn dầu khí Việt Nam (Petro Vietnam), Tập đoàn Sông Đà, Tập đoàn viễn thông Quân đội (Viettel), Tập đoàn hóa chất... Qua đó, phát hiện sai phạm, thiếu sót về kinh tế với số tiền 30.720 tỉ đồng, kiến nghị thu hồi về cho ngân sách 3.712 tỉ đồng; kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền xem xét, xử lý số tiền trên 27.000 tỉ đồng. Trong đó Tập đoàn Sông Đà và các đơn vị thành viên sai phạm hơn 10.000 tỉ đồng; Tập đoàn hóa chất VN và các đơn vị thành viên là trên 700 tỉ đồng...

“Cha chung không ai khóc”

Kinh doanh yếu kém, lãnh đạo tham nhũng, vi phạm dẫn tới TĐ - TCT làm ăn thua lỗ đã đành, nhưng điều lạ, suốt thời gian dài hết Vinashin đến Vinalines thua lỗ mà không có một cơ quan chủ quản nào phát hiện ra. Chỉ đến khi Ủy ban kiểm tra T.Ư vào cuộc, Thanh tra Chính phủ kết luận mọi việc mới được công khai. Để xảy ra sai phạm, kinh doanh thiếu hiệu quả, thất thoát vốn nhà nước, trách nhiệm đầu tiên của người đại diện vốn chủ sở hữu gồm: chủ tịch công ty hay chủ tịch hội đồng thành viên, tổng giám đốc, ban kiểm soát nội bộ...  Tuy nhiên, cũng không thể thiếu trách nhiệm của chủ sở hữu trong giám sát và đánh giá hiệu quả kinh doanh. Luật không thiếu, quy chế cũng không thiếu, nhưng điều đáng buồn là những chính sách lạc hậu, không theo kịp hoạt động sản xuất - kinh doanh; sự thờ ơ, thiếu trách nhiệm của các bộ, ngành, chủ quản để tiền ngân sách nhà nước - tiền thuế của dân đổ sông, đổ biển.

Thực tế, để quản lý các TĐ - TCT, Thủ tướng có Quyết định số 224/2006/QĐ-TTg, kèm theo quy chế giám sát và đánh giá hiệu quả, thế nhưng phải đến năm 2009 Bộ Tài chính mới có hướng dẫn. Tuy nhiên, cả 2 văn bản trên đều không hề có quy định cụ thể Chính phủ giao cho bộ nào giám sát TĐ; chủ tịch UBND tỉnh, thành phố chịu trách nhiệm giám sát TCT nào… dẫn tới cảnh “cha chung không ai khóc”. Các bộ, ngành, UBND tỉnh, thành phố đùn đẩy giám sát cho nhau, không ai đánh giá, không ai báo cáo các TĐ - TCT làm ăn ra sao. Lẽ đương nhiên, đến khi đổ vỡ thì không ai đứng ra chịu trách nhiệm. Nhưng có lẽ điều trớ trêu nhất là không có bất cứ chế tài nào dành cho chủ sở hữu - tức cơ quan quản lý các TĐ - TCT này.

Đó là lý do mà sai phạm, tham nhũng, thua lỗ cứ nối tiếp nhau và chưa biết bao giờ dừng lại.  

Sau tấm gương vỡ của 2 “Vina”

Nhiều chuyên gia quan ngại, lên tiếng đề xuất khi đã dám mổ xẻ thì phải chịu đau, kể cả chấp nhận phá sản. Nhưng rốt cuộc, con tàu Vinalines phải tiếp quản thêm hàng chục tàu cũ, cùng bộ máy xập xệ của Vinashin. Dẫu vậy, tấm gương vỡ của hai “Vina” này vẫn chưa trở thành bài học đắt giá cho các tập đoàn (TĐ) - tổng công ty (TCT) khác.

Thời điểm 2010, Bộ Xây dựng cũng cho ra đời một siêu TĐ mang tên TĐ công nghiệp xây dựng Việt Nam (VNIC). Hình thành bởi 5 trụ cột của ngành công nghiệp, xây dựng, trong đó có TĐ sông Đà (công ty mẹ), cùng một loạt các TCT khác như Lắp máy (Lilama), Cơ khí vật liệu xây dựng (Coma), Sông Hồng, Xây dựng và phát triển hạ tầng (Licogi) - VNIC tham vọng sẽ trở thành TĐ công nghiệp xây dựng hùng mạnh của quốc gia và khu vực. Nhưng kể từ khi về ở chung một mái nhà, các “tổng” trên luôn rơi vào cảnh “cơm không lành, canh không ngọt”. Một ủy viên HĐQT của TĐ này chia sẻ, "siêu" TĐ mới đang trong quá trình xây dựng cơ chế, cơ cấu tổ chức, nhân sự, phân cấp quyền và nghĩa vụ chưa rõ ràng nên nhiều vấn đề khi họp bàn không thống nhất được. “Thời gian trước mỗi tháng HĐQT với 9 ủy viên có họp lại với nhau một lần, nhưng không có sự thống nhất, chẳng giải quyết vấn đề gì nên giờ cũng chẳng ai muốn họp”.

Đây có thể là một trong những nguyên nhân quan trọng khiến cho TĐ này bị Thanh tra Chính phủ (TTCP) chỉ ra hàng loạt vi phạm, sai phạm trong quản lý sử dụng vốn, tài sản. Kết luận vừa qua cho thấy, TĐ Sông Đà đã đầu tư vượt vốn điều lệ, vi phạm quy định của Bộ Tài chính trên 2.355 tỉ đồng, nhiều đơn vị thành viên cũng lâm vào cảnh kinh doanh kém hiệu quả hoặc thua lỗ. Tổng hợp các vi phạm tại “siêu” TĐ này và các đơn vị thành viên, TTCP kiến nghị Thủ tướng giao các cơ quan liên quan xử lý sai phạm về kinh tế với số tiền trên 10.500 tỉ đồng. Kiến nghị giao Bộ Xây dựng, Bộ Tài chính, UBND TP.Hà Nội kiểm điểm, xử lý trách nhiệm cá nhân.

Vá từ cơ chế

Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh cho rằng: “Chừng nào cơ chế còn chưa được vá, lỗ hổng vẫn còn thì nên xem xét lại, không được rót vốn cho các TĐ - TCT, tránh cảnh phải thả gà ra đuổi”.

TS Nguyễn Đình Cung, Phó viện trưởng Viện Quản lý kinh tế Trung ương đã từng thẳng thắn nhận xét, chính hệ thống quản trị thiếu giám sát, thiếu tính giải trình, minh bạch đã dẫn đến tình trạng TĐ - TCT không có áp lực, động lực, năng lực nội tại để phát triển. Dù được xem như công cụ thực hiện chính sách và nhiệm vụ xã hội, nhưng lại không buộc phải chú ý đến làm thế nào kiếm ra tiền. Là công cụ ổn định vĩ mô nhưng lại trở thành một trong những nguyên nhân gây bất ổn kinh tế vĩ mô, làm cho bất ổn trở nên trầm trọng hơn. Điệp khúc thường thấy ở các TĐ - TCT nhà nước là thiếu vốn đầu tư thì đòi tăng giá, lỗ thì đòi tăng giá, giá chỉ có lên mà không xuống, chất lượng dịch vụ thấp. Theo ông Cung, phải thiết lập chính sách yêu cầu TĐ - TCT công khai, minh bạch hóa thông tin theo thông lệ quốc tế, buộc các cơ quan, cá nhân, đại diện chủ sở hữu và các bên liên quan trực tiếp hoặc liên đới chịu trách nhiệm giải trình về kết quả, hiệu lực và hiệu quả hoạt động. Ngoài ra, phải tách bạch quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước với người đại diện vốn chủ sở hữu, với ban giám đốc điều hành DN.

Cụ thể hơn, trước hết phải hoàn thiện chính sách quản lý, giám sát, sớm đưa hoạt động của các TĐ - TCT vào luật. Đối với cơ chế người đại diện vốn chủ sở hữu phải thành lập HĐQT độc lập, ban kiểm soát nội bộ độc lập. Tổng giám đốc của TĐ -TCT phải được thuê trước một hội đồng thẩm định độc lập, trình Thủ tướng quyết định. Sau đó, HĐQT giao các chỉ tiêu để giám sát như: doanh thu, lợi nhuận, lao động... Nếu không đạt chỉ tiêu thì thay tổng giám đốc khác, không đạt chỉ tiêu HĐQT phải chịu trách nhiệm.

“Quan trọng nhất phải có chế tài cụ thể với từng cấp, bộ nào phải gánh, ai phải chịu trách nhiệm nếu TĐ - TCT rơi vào thua lỗ, sai phạm”, TS Doanh nói.

 Anh Vũ // Thanh Niên Online