Thử đặt lại vấn đề phát triển bền vững khu vực Tây Nguyên

Khoảng hai thập niên trở lại đây, các cụm từ phát triển bền vững quốc gia và phát triển bền vững vùng, đặc biệt là phát triển bền vững khu vực Tây Nguyên ngày càng trở nên quen thuộc trong đời sống xã hội Việt Nam. Chúng phổ cập đến nỗi, trong nhiều trường hợp, đã hóa thành những khẩu hiệu chung chung, hình thức. Với cụm từ phát triển bền vững Tây Nguyên, không ít người mặc nhiên xem nó như một ý niệm đã hoàn tất và không hề truy vấn về nội dung cốt lõi ẩn sau lớp vỏ ngôn từ: Vậy thì, thực chất của phát triển bền vững Tây Nguyên là gì? Trong bối cảnh Tây Nguyên đang đối diện với hàng loạt nhan đề của công cuộc phát triển, và chương trình Tây Nguyên III¹ sắp được triển khai nhằm mở đường cho các kiến tạo chính sách, thể chế đối với khu vực cao nguyên này, việc tiếp tục đặt lại câu hỏi vừa nêu, xét đến cùng, vẫn vẹn nguyên ý nghĩa thời sự của nó.

 Thách thức của hiện đại hóa

Phát triển bền vững Tây Nguyên, về bản chất, là hiện đại hóa sao cho hợp lí và hiệu quả một khu vực yếu lược và đặc thù trong bối cảnh phát triển của Việt Nam. Một khu vực mà nếu xét trên bình diện tổng thể, bất cứ chuyển động nào của nó cũng tác động không chỉ đến cấu trúc nội vùng, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến các cấu trúc ngoại vùng, liên vùng, liên quốc gia.

Tây Nguyên là quê hương của trên 20 tộc người bản địa - những cộng đồng mà cho đến trước cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, về cơ bản, vẫn nằm ngoài lề của các qui hoạch thể chế. Vì suốt quãng thời gian dài dằng dặc đó, toàn bộ khu vực mà ngày nay ta gọi là Tây Nguyên luôn nằm ngoài tầm với của các bàn tay nhà nước. Do vậy, Tây Nguyên gần như vô can trước những áp lực, tác động của thế giới bên ngoài - đặc biệt là thế giới đồng bằng phía Đông, phía biển - thế giới của văn minh, đổi mới và hiện đại. Bởi thế, các sử gia Trung Quốc thế kỉ XIV đã xếp người Thượng vào nhóm Seng-Li (man di sống) - là nhóm các dân tộc vẫn giữ được phong tục truyền thống của mình mà không/chưa bị Hán hóa, nhà nước hóa².

Cho nên, thật dễ hiểu khi vào thập niên 1960, tại một xứ trung tâm như Buôn Ma Thuột, nhà dân tộc học người Pháp Anna. de Hautecloque còn chứng kiến tình trạng lạc lõng của người bản địa trước đời sống hiện đại: “Xứ Đắk Lắk được bình định và ổn định, có thể nói, đã tư sản hóa. Còn về tác động [của hiện đại hóa] đối với các cá nhân, cung cách ứng xử cùng nếp suy nghĩ của họ, qua nửa thế kỷ tiếp xúc với thế giới gọi là “văn minh” - nếu ta đưa ngược sự tiếp xúc này lên đến thời xứ sở mở cửa cho các hãng châu Âu vào năm 1926 - vô vàn chi tiết chứng minh rằng ảnh hưởng đó thường chỉ hời hợt và trong mọi trường hợp đều cực kì chậm chạp”³. Đến nay, dù đã có một thời gian khá dài làm quen với thế giới phát triển, nền tảng cổ truyền vẫn còn tác động đáng kể đến đời sống của các cộng đồng bản địa Tây Nguyên, cả ở dạng hiển hình lẫn tàng hình.