Thách thức về vấn dề bản quyền trong thời đại kỹ thuật số (Phần 1)

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

 Marybeth Peter

Kể từ khi ra đời đến nay, luật bản quyền đã thích ứng với những thay đổi về công nghệ. Ngày nay, những thay đổi được nói đến nhiều nhất đều liên quan đến lĩnh vực kỹ thuật số, mạng truyền thông số hóa như mạng Internet và máy tính cá nhân. Những công nghệ ấy, giống như nhiều phát minh khác, bên cạnh nhiều ích lợi cũng tiềm tàng rất nhiều rủi ro cho những ai sử dụng và khai thác quyền tác giả của các cuốn sách, bản nhạc, kịch bản phim hay các trang web. Rõ ràng những văn bản luật gần đây liên quan tới việc cân đối quyền lợi giữa các bên trong việc sử dụng các phát minh mới còn gây nhiều thất vọng và có thể được coi là “mới” hay “độc nhất”. Tuy nhiên, chúng cũng đơn thuần chỉ là một bước đi trong quá trình thích nghi liên tục và thể hiện lịch sử hình thành và phát triển của luật bản quyền. Bài báo này sẽ xem xét một số vấn đề liên quan tới công nghệ số hóa được điều chỉnh bởi luật bản quyền ngày nay.

NHỮNG NÉT ĐẶC TRƯNG CỦA CÔNG NGHỆ SỐ HÓA VỚI HÀM Ý VỀ BẢN QUYỀN

Những công nghệ cần được điều chỉnh bởi luật bản quyền đều là những ứng dụng kỹ thuật liên quan tới việc lưu trữ và chuyển giao quyền tác giả. Những công nghệ này liên quan tới luật bản quyền dưới nhiều phương diện được liệt kê dưới đây:

Dễ dàng sao chép: Một tác phẩm khi đã được số hóa có thể sao chép một cách dễ dàng, nhanh chóng, chi phí thấp mà chất lượng vẫn đảm bảo. Mỗi bản copy lại tiếp tục được sao thành nhiều bản khác mà vẫn giữ nguyên chất lượng ban đầu. Như vậy chỉ cần một bản copy thôi cũng có thể đáp ứng được nhu cầu của hàng triệu người. Chúng ta đã từng được chứng kiến những đĩa nhạc CD từ những năm 80, 90 được sao chép thành hàng tỉ bản và trở nên phổ biến như thế nào trên mạng Internet trong những năm gần đây.

Dễ dàng phổ biến: Mạng số hóa toàn cầu cho phép phổ biến tác phẩm dưới dạng số một cách nhanh chóng trên toàn thế giới. Giống như phát thanh truyền hình, mạng kỹ thuật số cho phép từ một trung tâm có thể truyền phát tới hàng triệu cá nhân (mặc dù có điểm khác biệt ở đây là các tác phẩm số hóa không nhất thiết phải đến tay người nhận cùng một lúc). Tuy nhiên, mạng số hóa còn cho phép mỗi cá nhân có thể trở thành chủ thể truyền phát, khiến cho số luợng phân phối tăng theo theo cấp số nhân, đôi khi gọi là hiệu ứng virus. Điều này cùng với khả năng dễ dàng sao chép cũng có nghĩa là một bản copy số hóa của một tác phẩm có thể được tái bản hàng chục nghìn lần chỉ trong vài tiếng đồng hồ. Khi được phân phát bằng đường truyền tốc độ cao như mạng lưới cáp đồng trục hoặc thậm chí đường dây cáp quang thì quá trình đó sẽ nhanh hơn rất nhiều, đồng thời khả năng truyền tải các tác phẩm cũng tăng lên.

Dễ dàng lưu trữ: Có thể lưu trữ một dung lượng lớn các thông tin số hóa, và mỗi năm giới hạn dung lượng đó lại được mở rộng ra rất nhiều. Chưa bao giờ một khối lượng lớn thông tin lại có thể được lưu trữ trong một không gian ngày càng nhỏ như ngày nay. Đầu thập kỷ 90, những chiếc đĩa CD với dung lượng trên 600 megabytes đã được những kẻ làm băng đĩa giả sử dụng tràn lan và thu được lợi nhuận lên đến hàng triệu đô-la. Giờ đây, một thiết bị nghe nhạc di động chỉ to bằng hộp thuốc lá cũng có thể chứa được một khối lượng thông tin lớn gấp 70 lần (khoảng 10.000 bài hát).

CÁC HÌNH THỨC KHAI THÁC VÀ CẠNH TRANH BẤT HỢP PHÁP MỚI

Cuộc cách mạng kỹ thuật trong phương thức tái bản, sao chép, lưu trữ thông tin số hóa bao gồm các tác phẩm được cấp bản quyền rõ ràng là một con dao hai lưỡi đối với tác giả và đối với cả người nắm giữ bản quyền. Một mặt, nó giúp cho tác giả có thể quảng bá tác phẩm của mình tới đông đảo khán giả một cách thuận tiện và tiết kiệm hơn nhiều so với trước đây. Ví dụ một ca sĩ có thể tải các bài hát của mình lên các trang web để các fan hâm mộ trên khắp thế giới có thể vào nghe mà không phải tốn tiền đầu tư cho sản xuất, đóng gói, chuyển phát những chiếc đĩa CD tới những nơi xa xôi theo cách thông thường. Mặt khác, tiến bộ công nghệ này cũng tạo cơ hội cho nhiều kẻ gian, nhiều kẻ cạnh tranh bất hợp pháp với tác giả sao chép và tiêu thụ trái phép những tác phẩm này.

Thách thức trong vấn đề bản quyền ở kỷ nguyên số hóa là làm sao có thể bảo vệ quyền lợi của tác giả cũng như người nắm giữ bản quyền trong việc sản xuất và sử dụng công nghệ mới để tiêu thụ các tác phẩm đó khi phải đối mặt với nạn ăn cắp và cạnh tranh bất hợp pháp ở khắp mọi nơi. Đồng thời, cũng phải đảm bảo rằng việc sử dụng hữu ích các tác phẩm không bị kiểm soát một cách không cần thiết bởi hệ thống bản quyền không hiệu quả do công nghệ mới gây ra. Bài viết này đề cập đến việc Hoa Kỳ đã phải đối mặt với thách thức này như thế nào và liệu trong tương lai có thể sẽ gặp lại thách thức đó ra sao.

NHỮNG CHỦ ĐIỂM CHUNG

Bài viết này đề cập tới một vài chủ điểm chung trong cách tiếp cận cho rằng luật bản quyền của Mỹ liên quan tới những tiến bộ công nghệ trong quá khứ và làm thế nào nước Mỹ đã vượt qua được những thách thức do những công nghệ hoàn toàn mới đó đặt ra.

Tìm đến những hình thức thể hiện mới:

Suốt hai thế kỷ qua, không biết bao nhiêu lần chủ đề bản quyền liên quan tới những hình thức mới của quyền tác giả được đưa ra thảo luận. Nghề nhiếp ảnh, kỹ thuật quay phim, các dữ liệu điện tử, và các chương trình máy tính là một số ví dụ điển hình. Về mặt cơ bản, trong mỗi trường hợp các nhà hoạch định chính sách đều có thể xem xét vấn đề một cách tổng quát hơn là chỉ dừng lại ở những kỹ thuật và phương thức biểu đạt cụ thể, để có thể thừa nhận sợi chỉ chung xuyên suốt về quyền sáng tạo liên quan tới bản quyền tác giả.

Duy trì cơ cấu các đặc quyền:

Một nguyên tắc cơ bản của hệ thống bản quyền trong nước cũng như quốc tế đó là các tác giả được trao cho những quyền lợi đặc biệt trong các lĩnh vực cụ thể liên quan tới hoạt động sáng tạo của họ (ví dụ như tái bản, phân phối hay trình chiếu). Những quyền này cho phép các tác giả đảm bảo được những lợi kinh tế cũng như lợi ích phi kinh tế của họ, do đó sẽ thúc đẩy các hoạt động sáng tác văn chương và nghệ thuật, đồng thời đem lại nhiều lợi ích cho xã hội. Nguyên tắc này được nói đến trong một điều của Hiến pháp Mỹ trao những quyền đặc biệt cho các tác giả “nhằm thúc đẩy Tiến bộ Khoa học và các Tác phẩm Nghệ thuật hữu ích”. Vì cách mạng công nghệ đã tạo ra nhiều phương thức mới trong việc khai thác các công trình sáng tạo nên các nhà hoạch định chính sách phải thường xuyên kiểm tra những đặc quyền của các tác giả để đảm bảo rằng các tác giả và những người sở hữu giấy chứng nhận bản quyền luôn có quyền kiểm soát đặc biệt đối với các sáng tác của họ.

Đôi khi, mở rộng phạm vi các quyền lợi hiện có cũng là một giải pháp. Ví dụ, ở Mỹ, quyền được tự do trình diễn trước công chúng còn được hiểu là quyền phát thanh truyền hình. Trong nhiều trường hợp khác, người ta lại bổ sung các quyền mới vào luật bản quyền, ví dụ như khi truyền hình phát triển, người ta đã thêm một số quyền liên quan tới thông tin liên lạc vào hiệp định về bản quyền quốc tế đầu tiên là Công ước Berne.

Đồng thời các nhà lập pháp cũng phải nghiên cứu bản chất và phạm vi của những trường hợp không được hưởng đặc quyền. Ví dụ, các trường hợp miễn trừ hạn chế đối với việc tái bản các phần mềm máy tính được quy định ở khoản 17 trong Luật Bản quyền của Mỹ đã tính đến những phương thức thích hợp đối với việc điều chỉnh những đặc quyền cho phù hợp với nhu cầu về công nghệ đó, cụ thể là nhu cầu sao chép trong quá trình sử dụng và nhu cầu sản xuất những phần mềm hỗ trợ khi có lỗi kỹ thuật. Tương tự như vậy, năm 2002, Mỹ đã xem xét và sửa đổi các điều khoản miễn trừ trong trường hợp sử dụng các công trình sáng tạo trong lĩnh vực giáo dục nhằm tạo điều kiện cho chương trình “giáo dục từ xa” cho phép các giáo viên và học sinh giao tiếp thông qua mạng viễn thông như Internet.

Tóm lại, công nghệ mới ra đời thường gây nhiều tranh cãi xung quanh vấn đề liệu có nên điều chỉnh các đặc quyền của tác giả và người nắm giữ bản quyền hay không, nên mở rộng hay thu hẹp các quyền hạn đó để phục vụ mục tiêu bảo vệ bản quyền.

(Còn tiếp)

(Theo maxreading)