Kinh doanh đa cấp - ánh sáng và bóng tối

Chúng ta hãy cùng nhau suy ngẫm sau một thập niên loại hình kinh doanh đa cấp du nhập vào Việt Nam.

Loại hình kinh doanh ưu việt

Bạn tôi, một tay golf có hạng đã có nhiều năm sống ở châu Âu, trong một lần cùng nhau chinh phục 18 hố ở Tam Đảo, hắn phán một câu xanh rờn: Nếu như Golf là môn thể thao tinh hoa thì kinh doanh đa cấp là một phát minh vĩ đại của nhân loại. Dường như để minh hoạ cho nhận định trên, hắn mở một chai nước lọc rồi pha vào đó một thứ bột màu nâu mang nhãn Herbalife rồi giải thích: Sản phẩm của Mỹ, tốt cực, hắn dùng được mười năm rồi, thông qua hình thức bán hàng đa cấp.

Không biết sản phẩm của Herbalife tốt cỡ nào và kinh doanh đa cấp có phải là ưu việt như hắn nói hay không, nhưng ngắm nhìn những cú swing đầy uy lực của hắn thì ai cũng trầm trồ thán phục. Thân hình rắn chắc như một nhà thể thao chuyên nghiệp và cứ như hắn nói thì mười năm qua, hắn không hề biết đến ốm đau là gì. Thêm vào đó là năm tháng qua đi, nhưng mọi công năng của cơ thể không chịu già.

Thấy hắn nói vậy, tôi đâm tò mò, về tìm hiểu mới thấy mình là người sống trên chín tầng mây. Theo một số hãng bán hàng đa cấp thì loại hình này du nhập vào VN được cả chục năm rồi. Những năm đầu thế kỷ 21, các hãng nước ngoài đã vào VN tổ chức mạng lưới bán hàng và hội nghị hội thảo rình rang, thu hút hàng ngàn người tham gia. Tuy nhiên, mãi đến ngày 24/08/2005, Chính phủ mới chính thức ban hành Nghị định số 110/2005/NĐ-CP về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp.

Có thể nói, từ đây, hoạt động bán hàng đa cấp đã được công nhận là mô hình kinh doanh hợp pháp tại Việt Nam. Ngày 15/6/2009, Bộ trưởng Bộ Nội vụ đã ban hành Quyết định số 935/QĐ-BNV về việc thành lập Hiệp hội bán hàng đa cấp Việt Nam. Ngày 31/3/2010, Hiệp hội bán hàng đa cấp Việt Nam đã chính thức làm lễ ra mắt hoành tráng tại khách sạn Sheraton, Hà Nội, rất oách.

Tính đến nay, tuy chưa thống kê đầy đủ, theo Hiệp hội này, cả nước có khoảng hơn 40 công ty bán hàng đa cấp, thu hút hơn 1 triệu nhà phân phối, mang lại doanh thu hàng năm xấp xỉ 5 ngàn tỉ đồng, đóng góp gần ngàn tỉ đồng thuế thu nhập doanh nghiệp và thuế thu nhập cá nhân. Đó là chưa nói đến các khoản từ thiện, cứu trợ và các lợi ích liên quan khác mà nền kinh tế được hưởng.

Và sự lạm dụng

Bán hàng đa cấp là hoạt động kinh doanh bán hàng trực tiếp đến tay người tiêu dùng, người tiêu dùng có thể trực tiếp đến mua hàng tại công ty mà không phải qua các đại lý hay cửa hàng bán lẻ. Nhờ vậy, hình thức này còn tiết kiệm rất nhiều chi phí từ việc quảng cáo, khuyến mại, tiền sân bãi, kho chứa, vận chuyển hàng hóa. Sự xuất hiện của các hãng kinh doanh đa cấp dường như xung đột lợi ích với ngành quảng cáo.

Trụ sở của Agel tại Việt Nam

Những chi phí xúc tiến thương mại được dùng để trả thưởng cho nhà phân phối và nâng cấp, cải tiến sản phẩm tiếp tục phục vụ người tiêu dùng. Phải chăng vì lý do này mà có một bộ phận, trong đó có giới truyền thông không ưa gì kinh doanh đa cấp?

Nói như thế không phải có nghĩa là loại hình kinh doanh này là hoàn hảo, không có khuyết tật. Bản thân nó cũng chứa đầy những khiếm khuyết mà những người tham gia có thể lạm dụng.

Do lợi ích của nhà phân phối phụ thuộc vào việc phát triển các đại lý và phụ thuộc vào doanh số tiêu thụ nên với các đại lý có tầm nhìn ngắn, muốn làm giàu nhanh thường tìm mọi cách để tăng nhanh doanh số mà bất chấp đạo lý kinh doanh. Một trong những cách đó là khi đi thuyết phục đối tác, họ luôn so sánh với đối tác khác, kể tốt về mình và nói xấu đối thủ, lôi kéo các đại lý của các hãng khác về phía mình. Tuy nhiên khi thực tiễn thường không giống như những lời của các đại lý.

Một cách làm khác nữa thường được các đại lý lạm dụng là nói vống lên về tính ưu việt của sản phẩm, gán ghép cho sản phẩm những tính năng mà nó không có. Thậm chí dưới con mắt của một số đại lý chụp giật, các sản phẩm (thường là thực phẩm chức năng, mỹ phẩm... ) giống như những loại thần đan tiên dược, chữa bách bệnh. Tuy nhiên, khi người tiêu dùng sử dụng sản phẩm, họ không được hưởng các tính năng đó nên thường thất vọng.

Một khuyết tật thứ ba dễ bị các đại lý lạm dụng là, trước áp lực về doanh số, về thứ hạng trong mạng lưới nên một số đại lý thứ cấp, khi tuyển dụng người vào mạng lưới thường đưa ra những hứa hẹn về thu nhập và để được chấp nhận làm thành viên, những người mới thường phải bỏ ra một khoản tiền nhất định để mua sản phẩm về dùng. Có trường hợp, các nhân viên mới phải bỏ ra vài ba chục triệu để "ôm' sản phẩm với hy vọng mong manh vào tương lai.

Đây là cách khiến cho một số mạng lưới đa cấp chết yểu trong một thời gian ngắn. Sự tháo chạy của Agel khỏi thị trường VN có nguyên nhân này.

Tương lai của kinh doanh đa cấp ở VN

Kinh doanh đa cấp gắn liền với tên tuổi của nhà hóa học người Mỹ Karl Renborg (1887-1973). Ông là người đầu tiên đã ứng dụng ý tưởng tiếp thị mạng lưới vào trong cuộc sống, tạo ra một hệ thống kinh tế, một ngành kinh doanh được coi là có triển vọng nhất trong thế kỷ 21.

Karl Renborg có 20 năm sống tại Trung Quốc, giữa những năm 1920 Karl bị chính quyền Tưởng bắt giam. Trong điều kiện sống rất thiếu thốn của nhà tù, ông đã nhận thấy vai trò của dinh dưỡng vi lượng đối với sức khỏe con người. Để khắc phục điều kiện sống thiếu dinh dưỡng, Renborg đã tìm ra phương pháp cạo sắt từ những chiếc đinh gỉ trộn thêm vào khẩu phần ăn và thỏa thuận với cai tù để xin các loại rau cỏ khác nhau.

Ông và một số ít bạn tù làm theo phương pháp này nên có sức đề kháng tốt hơn và sống sót được đến ngày trở về quê hương. Năm 1927, Karl về Mỹ và bắt đầu chế biến các chất bổ sung dinh dưỡng khác nhau dựa trên cỏ linh lăng là một loại cỏ có chứa rất nhiều vitamin, khoáng chất, đạm và nhiều vi chất có ích khác. Ông đề nghị những người quen của ông thử nghiệm miễn phí sản phẩm nhưng không ai dám dùng thử vì họ không muốn mình làm vật thí nghiệm.

Sau nhiều cố gắng mà không đem lại được kết quả, ông hiểu ra rằng chẳng ai chịu đánh giá tốt những thứ cho không, vì vậy ông đã đưa ra một ý tưởng, mà sau này đã phát triển thành một ngành kinh doanh tiên tiến. Renborg đề nghị các bạn của ông giới thiệu chất bổ sung dinh dưỡng này cho người quen của họ, nếu người quen của họ mua sản phẩm thì ông hứa sẽ trả hoa hồng.

Ông cũng quyết định trả hoa hồng cho các người quen của bạn mình nếu giới thiệu sản phẩm tiếp theo quan hệ của họ. Kết quả thật bất ngờ: thông tin về các chất bổ sung dinh dưỡng có lợi bắt đầu được truyền bá rộng rãi. Doanh thu bán hàng của công ty tăng vượt quá sức tưởng tượng, mọi người đề nghị gặp ông để tham khảo về thông tin sản phẩm mới này.

Từ sự thành công của Renborg, hàng loạt các công ty bán hàng đa cấp đã ra đời. Đặc biệt là trong thập niên 80 của thế kỷ trước, ở Mỹ, mỗi sáng ngủ dậy chúng ta có thể thấy hàng trăm công ty kinh doanh đa cấp tuyên bố thành lập với đủ loại sản phẩm và mô hình kinh doanh. Từ năm 1990, nhờ sự tiến bộ vượt bậc của công nghệ và truyền thông, kinh doanh đa cấp mang màu sắc mới, các nhà phân phối có thể đơn giản hoá công việc của mình nhờ vào điện thoại, internet... nhờ đó mà loại hình này càng lan toả một cách nhanh chóng.

Phần mình tôi cho rằng, trong bối cảnh dân trí thấp, việc làm đang là một vấn đề bức xúc, kinh doanh đa cấp là hình thức mà bất kỳ ai cũng có thể sử dụng thời gian nhàn rỗi của mình để tham gia công việc và làm việc ở bất cứ đâu. Ngẫm lại, ý kiến của anh bạn chơi golf của tôi ở Tam Đảo không phải là không có lý.

Còn chuyện Agel tháo chạy khỏi VN cũng là hiện tượng không lạ trên thương trường khi bất cứ mô hình nào cũng có thành có bại, nhất là trong bối cảnh khó khăn của nền kinh tế hiện nay.
--------------------------------------
Tác giả: Phan Thế Hải // Theo VEF