Bước đường trở thành ông vua dầu lửa Mỹ

E-mail | Bản in | Lưu xem sau

Bất đồng dai dẳng giữa 2 nhân vật chính của công ty lọc dầu danh tiếng ở thành phố Ohio, Mỹ đã nổ ra. Maurice Clark tuyên bố sẽ giải thể công ty và John D. Rockefeller - người được mệnh danh là "Ông vua dầu lửa" Mỹ và là đối thủ của Clark chấp nhận lời đe dọa này.

Sau đó, Clark và Rockefeller (vốn là cộng sự cùng hùn vốn làm ăn) - đã thỏa thuận tổ chức một cuộc bán đấu giá riêng giữa hai người, ai ra giá cao nhất sẽ có được công ty. Và họ quyết định tiến hành vụ bán đấu giá ngay lập tức, ngay trong văn phòng công ty.

Một vụ bán đấu giá kỳ cục đã diễn ra vào một ngày tháng 1/1865 tại Cleveland, bang Ohio, Mỹ. Thành phố ồn ào đã được lợi từ cả cuộc nội chiến lẫn sự bùng nổ của ngành công nghiệp dầu lửa. Mức giá ban đầu được đưa ra là 500 đôla đã nhanh chóng bị phá vỡ. Chẳng mấy chốc, Maurice Clark đã ra giá 72.000 đôla. Rockefeller bình thản đưa ra mức 72.500 đôla. Clark vung tay lên trời, nói: “Tôi sẽ không trả cao hơn nữa đâu, John. Công ty là của ông”. Hai người đàn ông bắt tay từ biệt nhau.

Nửa thế kỷ sau, Rockefeller nói: “Tôi mãi mãi coi đó là ngày khởi đầu cho những thành công tôi đạt được trong đời”.

Cái bắt tay đó cũng là dấu hiệu cho sự khởi đầu của ngành công nghiệp dầu lửa hiện đại, đem lại trật tự thay thế cho tình trạng hỗn loạn của sự bùng nổ hoạt động khai thác dầu ở Pennsylvania. Đó là trật tự được Công ty Standard Oil xây dựng nên. Trong quá trình đạt được sự thống trị và kiểm soát toàn bộ lĩnh vực buôn bán dầu lửa trên thế giới, Công ty Standard Oil đã phát triển thành một doanh nghiệp phức hợp có quy mô toàn cầu, kinh doanh loại chất đốt giá rẻ, thứ “ánh sáng mới”, tới những vùng xa xôi nhất trên trái đất. Mặc dù hoạt động theo những phương thức nhẫn tâm, tham vọng và không kiểm soát của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỷ XIX song Standard Oil đã mở ra một kỷ nguyên mới, bởi nó đã phát triển thành một trong những công ty đa quốc gia đầu tiên và lớn nhất trên thế giới.

Đứng đầu Standard Oil chính là người đàn ông trẻ tuổi đã giành chiến thắng trong cuộc bán đấu giá tại Cleveland năm 1865. Khi đó, ở tuổi 26, John D. Rockefeller đã tạo một ấn tượng mạnh mẽ. Cao và gầy, ông khiến người khác có cảm giác ông là một người cô độc, lầm lì, lãnh đạm và khổ hạnh. Vẻ lặng lẽ khó lay chuyển cùng đôi mắt xanh sắc lạnh trên khuôn mặt đầy góc cạnh với chiếc cằm nhọn của ông làm người ta cảm thấy không thoải mái và e dè. Dường như người ta thấy ông có thể nhìn xuyên thấu họ.

Rockefeller là nhân vật quan trọng nhất trong việc định hình ngành công nghiệp dầu lửa. Người ta cũng có thể nhận định tương tự về vai trò của ông trong lịch sử phát triển của nền công nghiệp Mỹ cũng như sự hình thành của loại hình doanh nghiệp hiện đại. Được ngưỡng mộ như một bậc kỳ tài về quản lý và tổ chức, Rockefeller đồng thời cũng là doanh nhân Mỹ bị căm ghét và nguyền rủa nhiều nhất, một phần do ông quá tàn nhẫn và một phần vì ông quá thành công. Người đời sẽ cảm nhận rõ ràng di sản trường tồn của Rockefeller, xét về ảnh hưởng mạnh mẽ của ông đối với ngành công nghiệp dầu lửa và bản thân chủ nghĩa tư bản, cũng như tác động của khoản từ thiện khổng lồ của ông. Di sản đó còn là những hình ảnh và những tỳ vết mà ông vĩnh viễn khắc vào tâm trí của công chúng.

Rockefeller sinh năm 1839 tại một vùng nông thôn ở New York và qua đời năm 1937, thọ gần 100 tuổi. Cha ông, William Rockefeller, là một nhà buôn gỗ và muối. Sau khi chuyển cả gia đình tới sống ở bang Ohio, nhà buôn này tự xưng là “bác sĩ William Rockefeller” để bán các bài thuốc thảo dược và các loại biệt dược. William Rockefeller thường vắng nhà dài ngày vì ông còn có một bà vợ khác ở Canada.

Tính cách của John D. Rockefeller đã được định hình ngay từ khi còn bé. Ông là một người sùng đạo, chuyên tâm, kiên trì, kỹ tính, hay chú ý đến tiểu tiết, có năng khiếu và niềm đam mê với những con số, đặc biệt là những con số liên quan đến tiền bạc. Lên bảy tuổi, ông đã thực hiện thành công vụ kinh doanh đầu tiên của mình - bán gà. Cha ông dạy các con các kỹ năng buôn bán từ rất sớm. Có người kể lại, William Rockefeller từng khoe rằng: “Tôi buôn bán với bọn trẻ, lừa chúng và đánh chúng bất cứ khi nào có thể. Tôi muốn mài giũa bọn chúng”. Khi còn đi học, John D. Rockefeller rất giỏi toán, đặc biệt là môn tính nhẩm.

Dự tính phải đạt được “một điều gì đó lớn lao”, khi 16 tuổi, Rockefeller đã đi làm cho một công ty vận tải hàng hóa đường biển ở Cleveland. Năm 1859, ông và Maurice Clark hợp tác mở công ty riêng để buôn bán hàng hóa. Công ty này phát đạt nhờ nhu cầu của cuộc Nội chiến Mỹ và sự mở cửa của khu vực phía Tây. Về sau này, Maurice Clark bực mình khi nhớ lại rằng Rockefeller là người “ngăn nắp đến cực đoan”. Khi công ty của hai người phát triển, Rockefeller có thói quen “tự nói chuyện” với chính mình, tự khuyên răn mình, tự cảnh báo mình về những cạm bẫy, về đạo đức cũng như về thực tế. Công ty này buôn lúa mì của Ohio, muối của Michigan và thịt lợn của Illinois. Trong vòng hai năm sau phát hiện của “Đại tá” Drake, Clark và Rockefeller cũng đã buôn bán và kiếm được tiền từ dầu của Pennsylvania.

Dầu lửa và những câu chuyện khác về làm giàu nhanh chóng đã choáng ngợp trí tưởng tượng của các doanh nhân ở Cleveland khi một tuyến đường ray mới được xây dựng vào năm 1863, giúp khu vực này có thể cạnh tranh trong lĩnh vực buôn bán dầu. Hàng loạt nhà máy lọc được xây dựng dọc theo những tuyến đường sắt tới Cleveland. Nhiều nhà máy lọc dầu thiếu vốn nghiêm trọng nhưng nhà máy của Rockefeller và Clark thì hoàn toàn khác. Ban đầu, Rockefeller nghĩ rằng lọc dầu chỉ là một lĩnh vực phụ so với buôn bán hàng hóa. Nhưng chỉ trong một năm, khi nhà máy lọc dầu đem lại khá nhiều lợi nhuận, ông đã thay đổi suy nghĩ. Giờ đây, vào năm 1865, sau khi thành công trong cuộc đấu giá với Clark, Rockefeller, lúc này là một người đàn ông trẻ tuổi khá giàu có, trở thành chủ nhân duy nhất của một công ty sở hữu nhà máy lọc dầu lớn nhất trong số 30 nhà máy lọc dầu ở Cleveland.

Rockefeller giành thắng lợi đầu tiên của mình trong lĩnh vực lọc dầu vào một thời điểm hoàn hảo. Nội chiến Mỹ kết thúc năm 1865 đã mở ra cho nước Mỹ một kỷ nguyên mới của việc mở rộng các hoạt động kinh tế trên quy mô lớn và tốc độ phát triển nhanh chóng, của hoạt động đầu cơ mạnh mẽ và cạnh tranh gay gắt, của hiện tượng cấu kết và độc quyền. Các công ty lớn nổi lên cùng với những tiến bộ kỹ thuật trong nhiều ngành công nghiệp đa dạng như thép, sản xuất đồ hộp và giao thông. Số lượng người nhập cư lớn cùng với việc mở cửa khu vực phía Tây đã tạo ra những thị trường có tốc độ tăng trưởng cao. Quả thực, trong ba thập kỷ rưỡi cuối thế kỷ XIX, các hoạt động kinh doanh ở Mỹ chuyên nghiệp hơn bất kỳ giai đoạn nào khác trong lịch sử của đất nước này. Và nhiệt huyết, tham vọng, trí tuệ của những con người trẻ tuổi đã bị thỏi nam châm này hút chặt. Những con người này bị cuốn vào thứ mà Rockefeller gọi là “Cuộc chơi lớn” - một cuộc chiến đấu để hoàn thành, để dựng xây và để kiếm tiền, vì chính tiền là một bằng chứng của sự thành đạt. Cuộc chơi được tiến hành với những phát minh và cách tổ chức mới này đã biến nền cộng hòa nông nghiệp vừa bị cuộc nội chiến đẫm máu tàn phá thành cường quốc công nghiệp lớn nhất thế giới.

Trong cơn sốt dầu lửa, Rockefeller, khi đó đang dồn hết tâm trí cho cuộc chơi lớn, tiếp tục đầu tư cả lợi nhuận lẫn những khoản tiền đi vay vào lĩnh vực lọc dầu. Ông xây thêm nhà máy thứ hai và cần thị trường mới tương xứng với công suất của các nhà máy này. Năm 1866, Rockefeller thành lập thêm một công ty ở New York để quản lý hoạt động buôn bán trên bờ Đại Tây Dương và xuất khẩu dầu lửa. Ông để em trai mình là William phụ trách công ty này. Năm đó, Rockefeller đạt doanh thu hơn 2 triệu đôla.

Mặc dù thị trường dầu lửa và dầu nhờn đã phát triển, song tốc độ phát triển của nó vẫn không tương xứng với sự tăng trưởng của hoạt động lọc dầu. Có quá nhiều công ty cùng cạnh tranh để giành giật khách hàng. Không phải bỏ ra nhiều vốn hay kỹ năng để xây dựng một nhà máy lọc dầu. Sau này, Rockefeller nhớ lại: “Người người đầu tư vào lọc dầu, từ những người làm nghề giết mổ, thợ làm bánh tới thợ làm nến”.

Rockefeller làm việc hết mình để phát triển công ty, bằng cách mở rộng các cơ sở, cố gắng duy trì và nâng cao chất lượng trong khi luôn kiểm soát chi phí. Ông đã tiến những bước đầu tiên trong việc hợp nhất các khâu cung cấp và phân phối vào bên trong doanh nghiệp nhằm mục đích cách ly hoạt động kinh doanh chung khỏi sự biến động của thị trường và tăng cường khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp. Công ty của Rockefeller đã mua những vùng đất rộng lớn trồng loại gỗ sồi trắng để sản xuất thùng chứa dầu riêng.

Ngoài ra, công ty còn mua nhiều xe téc riêng và các nhà kho riêng ở New York cũng như những con thuyền riêng trên sông Hudson. Ngay từ đầu, Rockefeller cũng đặt ra một quy tắc khác mà ông sùng bái, đó là hình thành và duy trì khả năng tài chính mạnh. Cuối thập kỷ 1860, ông xây dựng được nguồn lực tài chính đủ để công ty không còn phải phụ thuộc vào các ngân hàng, các công ty tài chính và các nhà đầu cơ mà ngành đường sắt cũng như các ngành công nghiệp khác vẫn bị lệ thuộc. Tiền bạc không chỉ giúp công ty của Rockefeller tránh được tình trạng vỡ nợ và làm ăn thua lỗ đang đẩy những đối thủ cạnh tranh của ông vào chân tường mà còn tạo cơ hội lợi dụng sự thua lỗ của các đối thủ cạnh tranh để thu thêm lợi nhuận.

Có thể nhận thấy rõ một trong những năng lực lớn của Rockefeller là tầm nhìn về xu hướng của toàn bộ ngành công nghiệp dầu lửa, và kiên quyết chỉ đạo công ty vận động theo xu hướng này. Sau này, ông nói: “Tôi bắt đầu công việc kinh doanh khi còn là một thủ thư. Tôi đã học được sự tôn trọng đối với những con số và sự thật nhỏ nhất”. Rockefeller can thiệp vào mọi chi tiết và khía cạnh trong công việc kinh doanh của công ty, thậm chí cả những chi tiết chẳng dễ chịu chút nào, theo đúng nghĩa đen của từ này. Ông giữ một bộ vét cũ rích và luôn mặc bộ vét này bất cứ khi nào đi tới Vùng đất dầu, lặn lội trên những khu vực ngập bùn để tìm mua dầu. Kết quả của hoạt động kinh doanh mà Rockefeller vững chí theo đuổi là, đến nửa sau của thập kỷ 1860, ông sở hữu nhà máy lọc dầu lớn nhất thế giới.

Năm 1867, Rockefeller chiêu nạp một nhân vật trẻ tuổi tên là Henry Flagler. Vai trò của Flagler đối với sự hình thành và phát triển của Standard Oil cũng lớn như ảnh hưởng của Rockefeller. Năm 14 tuổi, Flager là nhân viên bán hàng của một bách hóa tổng hợp và, năm 25 tuổi, ông thành công với một nhà máy nhỏ nấu rượu whiskey ở bang Ohio. Năm 1858, ông bán nhà máy rượu vì những ảnh hưởng của rượu tới mặt đạo đức con người. Sau đó, Flagler nhảy vào lĩnh vực sản xuất muối ở bang Michigan. Tuy nhiên, do cạnh tranh khốc liệt và tình trạng nguồn cung vượt quá cầu, ông lâm vào cảnh phá sản. Sự cố này thức tỉnh ông, một người ban đầu từng kiếm được tiền rất dễ dàng.

Đã trưởng thành nhờ những bài học đắt giá, Flagler là một người luôn lạc quan và có quyết tâm làm lại mọi thứ. Vụ phá sản kia khiến ông có niềm tin sâu sắc vào giá trị của việc “cộng tác” giữa các nhà sản xuất cũng như ác cảm đối với điều mà ông sau này gọi là “cạnh tranh không phanh”. Ông kết luận, hợp tác và liên kết là điều cần thiết để giảm thiểu những rủi ro trong thế giới tư bản mong manh. Như sau này Flagler nói, ông còn học được một bài học khác: “Hãy tỉnh táo đánh cược vào sự phát triển của đất nước”. Flagler sẵn sàng và hăm hở muốn đặt cược vào nước Mỹ sau Nội chiến.

Flagler trở thành người đồng nghiệp gần gũi, người bạn thân thiết nhất mà Rockefeller từng có. Flagler còn có một câu châm ngôn khác về mối quan hệ giữa ông với một Rockefeller xa cách: “Tình bạn xây dựng trên nền tảng công việc kinh doanh sẽ tốt đẹp hơn là công việc kinh doanh xây dựng trên nền tảng tình bạn”. Tràn đầy năng lượng và quyết tâm, Flagler rất hợp với một người nghiêm khắc và cẩn thận như Rockefeller, vốn rất mong muốn có được một cộng sự “giàu nghị lực và hăng hái”.

Tuy nhiên, có người lại coi Flagler là “một kẻ tư lợi trơ trẽn, vô liêm sỉ, vô lương tâm và dám làm bất cứ điều gì để có được thành công”. Nhiều năm sau, sau khi cùng với Rockefeller kiếm được một khối tài sản khổng lồ, Flagler lại khởi động một cuộc tìm kiếm mới, trong sự phát triển của bang Florida. Ông xây dựng các tuyến đường sắt từ bờ biển phía đông của bang này tới quần đảo Keys để mở cửa cho khu vực mà ông gọi là “vùng Riviera của nước Mỹ”, xây dựng thành phố Miami và bãi biển West Palm.

Lúc bấy giờ, Rockefeller và Flagler đang cùng chung lưng đấu cật, ngồi cùng một văn phòng, bàn làm việc kê sát nhau. Họ chuyển qua chuyển lại cho nhau những bản nháp thư gửi khách hàng và nhà cung cấp cho tới khi những bức thư đó diễn tả đúng ý họ. Tình bằng hữu của họ là công việc kinh doanh, cái mà họ lúc nào cũng thảo luận, dù khi ở văn phòng, khi ăn trưa ở Câu lạc bộ Union, hay khi cùng nhau đi từ văn phòng về hai ngôi nhà của họ ở cách đó không xa. Rockefeller nói: “Những lúc chúng tôi đi bộ như thế là những lúc chúng tôi đã thoát khỏi những ngắt quãng khi ở công ty. Chúng tôi cùng nhau suy nghĩ, cùng bàn thảo và cùng lên kế hoạch”.

Flagler là người lập và thực hiện các kế hoạch giao thông vận tải; những kế hoạch này quyết định thành công của Standard Oil vì nó đem lại cho công ty một sức mạnh có tính chất quyết định trong cuộc cạnh tranh với các đối thủ khác trong tương lai. Bằng những dự án táo bạo trên (cũng trên cơ sở các dự án giao thông), địa vị và ưu thế vượt trội của Standard Oil đã được thiết lập. Nếu không có một Flagler tài năng và năng nổ, có lẽ sẽ chẳng bao giờ có một Standard Oil như cả thế giới đã biết tới.

Sức mạnh và quy mô của Standard Oil đã giúp công ty này được hưởng khấu trừ cước vận tải đường sắt. Nhờ đó, mức phí Standard Oil phải trả thấp hơn các đối thủ cạnh tranh khác và đây là một lợi thế rất lớn xét về mặt định giá hàng bán và lợi nhuận. Sau đó, những khoản khấu trừ này trở thành chủ đề gây tranh cãi gay gắt. Nhiều người buộc tội Standard Oil đã buộc các công ty vận tải đường sắt khấu trừ nhằm giảm giá hàng bán, cạnh tranh bất bình đẳng với các đối thủ khác. Tuy nhiên, cuộc cạnh tranh giữa các công ty vận tải đường sắt quyết liệt đến nỗi những khoản ưu đãi và khấu trừ, ở dạng này hay dạng khác, trở thành hoạt động phổ biến trên khắp nước Mỹ, đặc biệt đối với những khách hàng lớn và thường xuyên. Được Standard Oil hậu thuẫn, Flagler luôn giành được những thỏa thuận tốt nhất.

Tuy nhiên, Standard Oil không chỉ dừng lại ở những khoản khấu trừ. Công ty này còn khôn ngoan trong việc giành lấy “những khoản hoàn thuế”. Một đối thủ cạnh tranh có thể phải trả 1 đôla cho mỗi thùng dầu được vận chuyển bằng đường sắt tới New York, công ty vận tải sẽ trả lại 25 xu trong 1 đôla đó nhưng không phải cho khách hàng này, mà cho Standard Oil! Dĩ nhiên, điều này đem lại cho Standard Oil, công ty vốn chỉ phải trả mức giá vận chuyển thấp hơn có thêm một lợi thế rất lớn về tài chính so với những đối thủ khác. Bản chất của hành vi này là các đối thủ của Standard Oil đã vô tình tiếp tay cho công ty này. Không một hành vi kinh doanh nào của Standard Oil lại khiến dư luận bất bình như những khoản hoàn thuế này.

Mặc dù thị trường dầu lửa đang phát triển với tốc độ phi mã, lượng dầu lửa đưa ra thị trường còn tăng nhanh hơn, khiến giá cả biến động mạnh và liên tục sụt giảm. Cuối thập niên 1860, tình trạng sản xuất dư thừa khiến giá dầu một lần nữa tụt dốc và ngành công nghiệp dầu lửa non trẻ rơi vào cảnh đình trệ. Lý do thật đơn giản - có quá nhiều giếng dầu và quá nhiều dầu. Các công ty lọc dầu cũng chịu thiệt hại nhiều không kém các công ty khai thác. Từ năm 1865 đến năm 1870, giá bán lẻ đã giảm quá nửa. Ước tính, công suất của các nhà máy lọc dầu lớn gấp ba lần so với nhu cầu của thị trường.

Rockefeller nhận thức rõ ràng cái giá của việc sản xuất dư thừa và trong khi hầu hết các công ty lọc dầu khác thua lỗ, ông đã nỗ lực kiểm soát ngành công nghiệp dầu lửa. Rockefeller và Flagler muốn rót thêm vốn vào ngành công nghiệp này mà không đe dọa đến sự kiểm soát. Cách thức họ sử dụng là biến công ty của họ thành công ty liên doanh. Ngày 10/1/1870, một nhóm năm người do Rockefeller và Flagler đứng đầu thành lập Công ty Standard Oil. Họ chọn cái tên này để khách hàng có thể tin tưởng “vào chất lượng chuẩn mực của sản phẩm”. Khi đó, trên thị trường có rất nhiều loại dầu lửa với chất lượng khác nhau. Rockefeller nắm 1/4 cổ phần trong công ty mới này, đồng thời cũng nắm quyền kiểm soát 1/10 ngành công nghiệp lọc dầu của Mỹ. Tuy nhiên, đây mới chỉ là sự khởi đầu. Nhiều năm sau đó, Rockefeller thường nhìn lại những ngày đầu tiên này và tự hỏi: “Liệu ai có thể hình dung công ty lại phát triển tới mức này nhỉ?”

Mới được thành lập và được đầu tư thêm tiền, Standard Oil dựa vào lợi thế của mình để đẩy mạnh tìm kiếm những khoản khấu trừ của các công ty vận tải đường sắt nhằm giành lợi thế cạnh tranh. Tuy nhiên, điều kiện kinh doanh chung tiếp tục xấu đi, và tới năm 1871, ngành công nghiệp lọc dầu thật sự lâm vào khủng hoảng. Lợi nhuận hoàn toàn biến mất và phần lớn các công ty lọc dầu rơi vào cảnh thua lỗ. Ngay cả Rockefeller, là người đứng đầu của công ty mạnh nhất, cũng cảm thấy lo lắng. Đến thời điểm đó, ông là một doanh nhân hàng đầu ở Cleveland và là một trụ cột của Nhà thờ Euclid Avenue Baptist. Năm 1864, ông kết hôn với Laura Celestia Spelman. Sau khi kết hôn với Rockefeller, Laura trở thành người phụ nữ gần gũi nhất của ông, thậm chí, còn giúp ông kiểm tra những bức thư công việc quan trọng. Một lần, Rockefeller nghiêm túc hứa với vợ là nếu có lo lắng gì trong công việc, ông sẽ nói với bà đầu tiên. Giờ đây, vào năm 1872, giữa cơn nguy kịch của ngành công nghiệp lọc dầu, Rockefeller cảm thấy phải trấn an vợ mình. Ông nói: “Em biết đấy, sự giàu có của chúng ta độc lập với những khoản đầu tư vào dầu”.

Chính trong thời điểm đầy lo âu này, Rockefeller thai nghén kế hoạch táo bạo hợp nhất gần như toàn bộ ngành lọc dầu thành một tổ chức khổng lồ. Một tổ chức liên kết thật sự sẽ làm được điều mà một hiệp hội hay một nhóm nhỏ không thể làm được: Cắt giảm công suất dư thừa, ngăn chặn những cơn biến động giá mạnh và trên thực tế là cứu ngành công nghiệp này. Đó là những gì mà Rockefeller và các cộng sự của ông muốn nói tới khi họ bàn về “kế hoạch của chúng tôi”. Nhưng chính Rockefeller là người đưa ra và chỉ đạo việc thực hiện kế hoạch này. Mãi về sau, ông nói: “Đó là ý tưởng của tôi. Ý tưởng đó được giữ vững bất chấp sự phản đối của một số người trở nên nhát gan trước quy mô của sự liên kết, vì sự liên kết này luôn dung nạp những phần lớn hơn”.

Standard Oil khởi động chiến dịch này. Công ty tăng khả năng vốn hóa để tiến hành các vụ mua lại. Tuy nhiên, các sự kiện còn diễn biến theo một chiều hướng khác nữa. Tháng 2/1872, một quan chức trong ngành đường sắt ở Pennsylvania đột nhiên quyết định tăng gấp đôi giá cước vận chuyển dầu thô từ Vùng đất dầu tới New York. Có thông tin rò rỉ là việc tăng giá này là hành động của một tổ chức chưa được biết tới có tên Công ty South Improvement. Công ty bí hiểm này là ai? Người nào đứng sau nó? Sự kiện này đã đánh thức và cảnh báo các công ty khai thác và lọc dầu riêng rẽ ở Vùng đất dầu.

Công ty South Improvement là hiện thân của một kế hoạch khác nhằm ổn định ngành công nghiệp dầu lửa và sẽ trở thành biểu tượng cho nỗ lực nhằm đạt được sự kiểm soát độc quyền. Tên tuổi của Rockefeller sẽ ngày càng trở nên gần gũi với công ty này. Tuy nhiên, mặc dù ông là một trong những người thực thi chính của kế hoạch, nhưng ý tưởng này trên thực tế là của các công ty vận tải đường sắt vốn đang cố gắng tìm cách giải quyết những cuộc chiến cước phí gay gắt. Theo kế hoạch, các công ty vận tải và các công ty lọc dầu sẽ hợp thành các các-ten và phân chia thị trường. Các công ty lọc dầu sẽ không chỉ được khấu trừ cước phí vận chuyển hàng mà còn nhận được tiền hoàn thuế từ mức phí trọn vẹn mà các công ty lọc dầu không phải là thành viên các-ten phải trả. Một trong những cây bút viết tiểu sử về Rockefeller từng viết: “Trong tất cả những kế sách nhằm tiêu diệt sự cạnh tranh, đây là cách tàn bạo nhất, nguy hiểm nhất mà không phải một nhóm các nhà công nghiệp Mỹ nào cũng có thể nghĩ ra”.

Cuối tháng 2, 3.000 người tức giận, đem theo băng rôn, đã tiến vào Nhà hát Titusville để tố cáo Công ty South Improvement. Đó là khởi đầu cho cuộc chiến được biết tới với cái tên Chiến tranh dầu lửa. Các công ty đường sắt, Rockefeller và các công ty lọc dầu khác chính là kẻ thù trong cuộc chiến này. Các nhà khai thác dầu đã đi khắp các thị trấn để tố cáo “con quỷ” và “40 tên cướp”. Và giờ đây, trong cuộc hợp sức chống độc quyền, họ tổ chức tẩy chay các công ty lọc dầu và các công ty vận tải đường sắt. Cuộc tẩy chay này hiệu quả đến nỗi, các công ty lọc dầu của Standard Oil ở Cleveland, vốn thường thuê tới 1.200 công nhân, nay chỉ được nhận lượng dầu thô đủ để 70 công nhân làm việc. Nhưng Rockefeller tuyệt đối không nghi ngờ những gì mình đang làm. Trong suốt cuộc Chiến tranh dầu lửa, ông vẫn nói với vợ: “Thật dễ dàng để viết ra các bài báo nhưng chúng ta có công việc khác. Chúng ta sẽ hành động đúng và không lo lắng hay băn khoăn về những điều báo chí nói”. Một lần khác, trong bức thư gửi vợ, Rockefeller đề cập tới một trong những nguyên tắc lâu dài của ông: “Thay đổi hợp đồng là việc riêng của chúng ta chứ không phải của dư luận”.

Tuy nhiên, tới tháng 4/1872, chủ các công ty đường sắt và các công ty lọc dầu, bao gồm cả Rockefeller, quyết định đã đến lúc phải từ bỏ Công ty South Improvement. Cuộc Chiến tranh dầu lửa kết thúc và chiến thắng rõ ràng thuộc về các công ty khai thác dầu. Sau đó, Rockefeller nói rằng ông luôn hy vọng Công ty South Improvement thất bại nhưng thất bại đó sẽ phục vụ cho những mục đích của ông. “Khi công ty này thất bại là lúc chúng tôi có thể nói: “Giờ hãy thử kế hoạch của chúng tôi”. Nhưng Rockefeller thậm chí còn không đợi cho tới khi South Improvement thất bại. Đến mùa xuân năm 1872, ông giành quyền kiểm soát hầu kết các nhà máy lọc dầu của Cleveland và một vài công ty lọc dầu quan trọng nhất New York. Nhờ đó, ông trở thành chủ của tập đoàn lọc dầu lớn nhất thế giới. Ông đã sẵn sàng tiếp quản toàn bộ ngành công nghiệp dầu lửa.

Trong thập niên 1870, sản lượng khai thác dầu thô không ngừng tăng. Các biện pháp hạn chế sản xuất không đem lại hiệu quả. Các thùng chứa luôn tràn đầy và trên mặt đất lúc nào cũng có một lớp váng đen phủ. Tình trạng dư thừa dầu quá mức xảy ra và giá cả thấp đến nỗi người ta cho dầu thô chảy thành dòng và đổ vào các trang trại vì không còn chỗ chứa. Có lúc, giá dầu rơi tự do xuống 40 xu/thùng, thấp hơn 3 xu so với giá nước uống ở Vùng đất dầu. Những nỗ lực liên tục để hạn chế sản lượng khai thác đều thất bại. Những máy khai thác dầu vẫn tiếp tục mở ra những mỏ dầu mới. Hơn thế nữa vì khi đó có quá nhiều nhà sản xuất nên khó có thể thỏa hiệp nhằm giảm lượng dầu khai thác. Ước tính, số lượng các công ty khai thác ở Vùng đất dầu cuối thế kỷ XIX lên tới 16.000 công ty.

Đa số họ là những nhà đầu cơ, một số là nông dân, và số khác là những người có chủ nghĩa cá nhân cao, họ không có được “tầm nhìn dài hạn”, không nghĩ tới lợi ích chung, thậm chí cả khi có một kế hoạch khả thi. Với khao khát lập lại trật tự, Rockefeller đột nhiên thay đổi quan điểm đối với tình trạng lộn xộn và tranh cướp giữa các công ty sản xuất dầu lửa. Sau này, bằng một giọng khinh miệt chua cay, ông nhận định: “Vùng đất dầu là một khu trại khai mỏ”. Mục tiêu của ông là các công ty lọc dầu.

Theo lời Rockefeller, mục tiêu của kế hoạch chiến đấu dũng cảm và táo bạo là nhằm chấm dứt “cái chính sách cắt cổ không đem lại lợi nhuận” và “làm cho ngành công nghiệp dầu lửa trở nên ổn định và tạo ra lợi nhuận” - dưới sự kiểm soát của mình. Rockefeller vừa là nhà hoạch định chiến lược, vừa là người chỉ huy tối cao, ra lệnh cho các “binh sĩ” của ông ngầm di chuyển và điệu nghệ tăng tốc. Không có gì đáng ngạc nhiên khi người em trai William của Rockefeller đã phân loại các mối quan hệ với các công ty lọc dầu khác thành “chiến tranh hay hòa bình”.

Trên mỗi khu vực, Công ty Standard Oil bắt đầu bằng cách mua lại những công ty lọc dầu hàng đầu, những doanh nghiệp có vai trò thống lĩnh. Rockefeller và các cộng sự của ông sẽ tiếp cận các mục tiêu với thái độ tôn trọng, lịch thiệp và tâng bốc. Họ sẽ chứng tỏ Standard Oil làm ăn phát đạt ra sao so với các công ty lọc dầu khác. Điều này không khó bởi đa phần các công ty đó đang phải vật lộn với khó khăn. Bản thân Rockefeller sẽ trổ tài thuyết phục sao cho việc mua lại diễn ra thật thân mật. Nếu tất cả kế hoạch này thất bại, Standard Oil sẽ đẩy đối thủ cạnh tranh cứng đầu xuống địa ngục bằng cách làm cho đối thủ đó “cảm thấy mệt mỏi” hoặc, theo cách nói của Rockefeller, bằng cách làm đối thủ đó “phải vã mồ hôi”. Standard Oil sẽ giảm giá tại khu vực đó, khiến đối thủ kia hoạt động thua lỗ. Có lúc, Standard Oil còn chỉ huy một “nạn đói thùng chứa” để gây áp lực với các công ty lọc dầu ngoan cố. Trong một cuộc chiến khác, để tiêu diệt đối thủ, Henry Flagler đã chỉ đạo: “Tôi thà mất một đống tiền lớn còn hơn là phải nhường hắn một phân vào lúc này”.

Những người trong Standard Oil bí mật hoạt động thông qua những công ty có vẻ độc lập nhưng trên thực tế đã trở thành một phần của Tập đoàn Standard. Nhiều chủ công ty lọc dầu không bao giờ biết rằng các đối thủ cạnh tranh địa phương của họ, những công ty đang cắt giảm giá bán và gây áp lực với họ, thực ra là một phần trong cái đế chế đang lớn mạnh của Rockefeller. Trong toàn bộ các giai đoạn của chiến dịch, người của Standard giao tiếp với nhau bằng mật mã - Standard Oil được gọi là “Morose”. Rockefeller không bao giờ nhân nhượng về việc bảo mật trong các hoạt động của ông. Ông từng nói: “Tất cả đều là sự thật. Nhưng tôi tự hỏi rằng có viên tướng nào của quân Đồng minh lại thông báo trước với kẻ thù ngày ông ta tấn công?”

Đến năm 1879, cuộc chiến này hầu như kết thúc. Standard Oil là người chiến thắng. Công ty này kiểm soát 90% lĩnh vực lọc dầu của nước Mỹ, đồng thời cũng thống lĩnh các đường ống và hệ thống đầu mối của Vùng đất dầu và làm chủ luôn cả hệ thống vận tải. Rockefeller vô cảm trước chiến thắng. Ông không có sự thù hằn. Thật ra, một vài đối thủ bị khuất phục đã được đưa vào ban lãnh đạo của Standard để trở thành những đồng minh trung thành. Tuy nhiên, thậm chí cả khi Standard Oil đạt vị trí thống lĩnh vào cuối thập niên 1870 thì vẫn có những thách thức không ngờ xảy ra.

(Trích cuốn "Dầu mỏ tiền bạc và quyền lực" do Công ty Alpha Books phát hành)

(Theo VnExpress)